Baykuş kelebeği (Caligo sp.)

Özgür Kocaman

Gözlem Bilgileri

Türkiye'de bulunmayan bu kelebek cinsini Beykoz/Kelebek Çiftliği'nde fotoğraflama şansı elde ettik.

Tanım ve Genel Bilgiler

Adından da anlaşılacağı gibi kanatlarında baykuş gözüne benzer desenleri bulunur. Ayrıntılı olarak açıkladığımız, içerisinde mimikri (taklitçilik) de bulunan kamuflaj ve evrim konulu makalemize buradan ulaşabilirsiniz. Kelebeğin kanat boyları 55-200 mm civarındadır. Aslında kelebek için oldukça iri bir boyuttur. Morfolojileri (dış görünüşleri) özgündür. Kahverengi-gri arka kanatları vardır. Ön kanatlarındaki renk tonu üstte sarımsı kahverengiden mediale (merkeze) doğru turkuaz tonlarına geçer. Gözlerinde, Mısır çekirgesi gibi dikey çizgilenme bulunur. Karşılaştırmak adına gözlemlediğimiz Mısır çekirgesi (Anacridium aegyptium) türüne buradan ulaşabilirsiniz.

Ejderhayı andıran boynuzlu suratı, çatal kuyruğu ve dikenli sırtı bulunan larva (tırtıl) dönemleri de karakteristiktir. Öyle ki larvaları 15 cm'ye bile ulaşabilirler. Bu yüzden enerji ihtiyaçlarını karşılayacak düzeyde fazlası ile beslenmek zorundadırlar. Yumurta döneminin 22 gün, tırtıl döneminin 60 gün, pupa evresinin 22-30 gün, erişkinlik döneminin ise 21 gün sürdüğü hesaplanmıştır. Yani toplamda yaklaşık 125-131 günlük ömürleri bulunur.

Evrimsel Tarih ve Taksonomi

Caligo cinsine ait baykuş kelebekleri, evrimsel süreç içerisinde avcılarını korkutacak ve bir anlık kaçma fırsatı sağlayabilecek, kanatları üzerinde baykuş gözlerini andıran noktacıklar kazanmıştır. Bu tür adaptasyonlar, doğada sıklıkla görülür.

Özgür Kocaman

Elazığ'da fotoğrafladığımız hastalık sahibi kukumav (Athene noctua) kaydımıza buradan ulaşabilirsiniz. Kanatların gözlere benzerliği kusursuz değil; ancak fazlası ile muhteşem. Bu sayede birçok avcıyı, bir anlık olsa dahi şüphe ettirebilecektir. D-Çünkü doğada "bir an" bile yeterli bir süredir. Bu yanıltıcı kamuflaj ve desenler asla kusursuz çalışmaz; hatta çoğunlukla başarısız olunur. Fakat bu özelliklere sahip olanlar, hiç sahip olmayanlara göre avantajlı konumda kalmış ve bugüne kadar seçilmişlerdir. Öyle ki, Vladimir Nabokov'un yazdığı bir makalede, bir türün avcısını taklit etmenin, o avcıdan korunmak için geliştirilebilecek diğer tüm yöntemlerden daha verimli ve masrafsız olduğu, bu sayede bu tür evrimsel değişimlerin çok daha muhtemel olduğu aktarılmaktadır. 

Popülasyonlar içerisinde çok geniş bir desen, yapı, davranış, özellik çeşitliliği bulunur ve bu çeşitliliğe sürekli olarak yeni varyasyonlar, evrimin genetik mekanizmaları sayesinde dahil edilir. Bu özellik farklılıkları dahilinde, nesiller içerisinde en adaptif olanlar seçilir ve diğerleri elenir. Bu şekilde, "evrim" gerçekleşir. İşte kelebekler gibi genelde av konumunda olan türlerde, desenlerin farklılığından ötürü avcılarını bir anlık yanıltabilecek nitelikte olanlar da, binlerce ve milyonlarca yıldır seçilmektedir. Elbette, her tür, benzer sorunlara, benzer evrimsel çözümler üretememiştir; çünkü her popülasyonun genetik dağılımı ve üzerine etki eden faktörler birbirinden farklıdır. Ancak çoğu zaman, en azından kategorize edilebilecek kadar benzer çözümler evrimleştiği görülür. Bu açıdan bakıldığında, türlerin avcılarına benzer yapılar evrimleştirmeleri ve bu sayede bir anlık yanılgı yaratabilmeleri, evrimsel süreçle oluşamayacak bir özellik değildir (zaten bir özellik oluşabildiğine göre, evrimsel bir açıklaması olmak durumundadır).

Ekolojik Dağılım ve Habitat

Meksika, Orta ve Güney Amerika'da dağılım gösterirler. Aynı zamanda Kanarya Adaları gibi çeşitli izole coğrafyalarda da endemik olarak türleşmişlerdir. Genelde tropikal iklimleri tercih ederler.

Davranış ve Etoloji

Avian (kuş) yırtıcılar tarafından takip edilmemeye karşın bir uçuşta birkaç metre mesafe katederler. Yetişkin kelebekler krepuskular (şafak ve alaca karanlık) zaman diliminde aktiftir. Dolayısıyla avian (kuş) yırtıcıların daha az olduğu bir vakit olan gece yarısı sularında alaca karanlıkta uçarlar. Aynı şekilde karanlıkta konduklarında gözlere benzeyen kanatları da bir çift gözü andırır. Diğer yandan bazı bireyler, İsveççe "oyun" anlamına gelen lek isimli davranışı sergilerler. Yani cinsel seçilime yönelik morfolojik (dış görünüşsel) gösteriler ve danslar yaparlar.

Diyet ve Metabolizma

Helikonya bitkileri (Heliconia spp.), Muz ağaçları (Musa spp.), kahve bitkileri (Coffea spp.) ve şeker kamışları (Saccharum officinarum) ile beslenirler. Hatta öyle ki larvaların (tırtıl) enerji ihtiyacı fazla olduğundan, tarlalarda şeker kamışı ve muz ağaçları için birer parazit olarak görülürler.

Etimoloji

Latince caligo "karanlık" demektir. Kelebeğin aktif olduğu zaman dilimine ithafen isimlendirilmiştir.