Filozofun yaşamına bir pencere açmak, kimilerince boş bir uğraş olarak görülse de, bizce o filozofun felsefesine katkısı bağlamında yaşamından bahsetmek bir zorunluluk arz etmektedir. Bu yüzden Spinoza’nın felsefesine katkısı bağlamında biz de onun yaşamına konuk olacak ve felsefesini hangi şartlar altında oluşturduğunu anlamaya çalışacağız.

Spinoza, 24 Kasım 1632 tarihinde Hollanda’da dünyaya gelir. Babasının haham olma ısrarlarına rağmen o, mercek tamiri işinde çalışır ve daha sonraları bu işin felsefi perspektifine de katkılarını şüphesiz ki görür. O, felsefesini oluştururken, “sorgulama gözlüğünü” gözüne takar ve etkilendiği filozofların felsefelerini kendi düşünceleriyle harmanlayıp, özgün bir felsefi sistem oluşturur. Bu sorgulamalarının etkisiyle zamanla Yahudiliğin bu dine inananlara sunduğu yorumlardan uzaklaşır ve bu uzaklaşmanın etkisini bir süre sonra yaşayacağı olaylarda görür.

Evrim, türlerin sadece dış görünüşlerini belirleyen bir biyolojik süreç değildir. Bu doğa yasası, türlerin tercihlerini, eğilimlerini ve karar mekanizmalarını da belirleyen bir süreçtir. Elbette bir canlının her özelliği %100 genlere bağlı olarak belirlenmez. Özellikle sosyal yapısı olan canlılarda içerisine doğulan kültür, bu kültürün yapısı, ebeveynlerin yavrulara olan (olumlu veya olumsuz) katkıları, bireylerin kendi başlarından geçenler (yaşam hikayeleri) ve daha nice öngörülemez, evrim tarafından şekillendirilemez, kaotik bir biçimde etki eden unsurlar bir canlı soy hattının gidişatına etki eder. Ancak bireyler bazında değil de toplumun geneli bazında çalışılacak olursa ve bir tür için var olan ancak değişime de açık olan "normlar" incelenecek olursa, bazı tercihlerimizin o kadar da öznel olmadığı, türün belli seçeneklere diğerlerine göre daha yatkın olduğu görülür. Bu ortak tercihler elbette bir türün tüm bireylerini tanımlamaya yetmez; ancak yine de bize türün evrimsel geçmişi hakkında çok kıymetli bilgiler sunarlar. 

Unutulmaması gereken en kritik nokta, evrimsel psikolojinin ayıklamaya çalıştığı bu ortak tercih eğilimlerinin bizim biyolojik evrimimizle ilgili olduğudur. Ancak türümüz, artık sadece biyolojisiyle tanımlanamayacak bir türdür. Çünkü biyolojik evrim, kültürel evrimin hiçbir türde görülmediği kadar karmaşık ve güçlü bir şekilde insan organizmasını şekillendirmesini tetiklemiş ve mümkün kılmıştır. Dolayısıyla kültürümüz de tercihleri doğrudan etkilemekte, şekillendirmekte, hatta yeri geldiğinde biyolojik evrimimizle zıt düşecek noktalara taşıyabilmektedir. Bunlar da psikologlar, zoologlar, antropologlar ve etologlar tarafından incelenmektedir. Önemli olan bu iki sahanın verilerini birleştirerek varlığımızı ve nasıl evrimleştiğimizi, günümüzde nasıl kararlar aldığımızı ve bu kararlarımızda biyolojimiz ile kültürümüzün ne kadar rol oynadığını anlayabilmektir. Bu açıdan, iki tür evrimimizin de anlaşılmasının muazzam önemli olduğu kanaatindeyiz.

Yirmi yıl önce IBM’in Deep Blue bilgisayarı, altı rauntluk bir maçta yıllardır dünya satranç şampiyonu olan Garry’i yenen ilk makine olarak dünyayı şaşkına çevirdi. Bu süper-bilgisayarın kuşkucu Garry Kasparov’a karşı başarısı, bir makinenin büyük bir ustayı nasıl alt ettiği konusunda tartışmalara yol açtı. Bu durum, Kasparov ve diğerleri tarafından şirketin hile yaptığına dair suçlamalara neden oldu. Mayıs 1997’deki uğursuz maça kadar geçen aylarda ve yıllarda yaşananlar, aslında devrimci olmaktan ziyade, evrimseldi. Entelektüel antrenman maçları, özenli ilerleme ve Philadelphia'da yenilgi ile dolu Rocky Balboa benzeri bir yükseliş, nihayetinde başarılı bir rövanş için zemin hazırladı.

Bilgisayar bilimciler onlarca yıldır, satrancı yapay zekâ için bir eşik olarak görmüşlerdi. Satranç oynayan hesap makineleri, 1970'lerin sonlarında ortaya çıktı; ancak Carnegie Mellon Üniversitesi lisansüstü öğrencilerinden oluşan bir ekibin, normal bir turnuva oyununda büyük bir ustayı yenmek için Derin Düşünce (İng: "Deep Thought") adı verilen ilk bilgisayarı üretmeleri için bir on yıl daha geçmesi gerekiyordu. Bu başarı kısa sürmüştü; çünkü aynı yıl (1989), Kasparov, Derin Düşünce’yi iki maçta kolayca alt etmişti.

Dünya’mızın düz değil de geoit (kutuplardan basık, ekvatordan şişkin) şekilde olduğu yüzyıllar boyunca bilinmesine karşın, günümüzde “Düz Dünyacılar” (İng.: Flat Earthers) denen bir kesim hâlen görülmektedir. Bu kişilerin bazıları Dünya’nın düz olduğuna inanmadıkları hâlde insanlarla alay etmek için bu tarz iddiaları yayabilirler; ancak bunların haricinde uzun yazılar, hesaplamalar ve videolar hazırlayıp, ortada bir “NASA komplosu” olduğuna inanıp sanki her birimiz aktör Jim Carrey’nin başrolde oynadığı The Truman Show (1998) filmindeki karaktermişiz gibi iddialarında ciddi olan insanlar da bulunmaktadır. İddialarını desteklemek amacıyla komplo teorilerine dikkat çekmeleri haricinde, bazılarının dinî referanslara da dayandıkları görülebilir. Yani kutsal görülen kitapların (Kitab-ı Mukaddes ve Kur’an-ı Kerim gibi) Dünya’nın düz olduğunu belirten ayetlere sahip olduklarını iddia ederler.

Daha rahat okunabilmesi için yazının devamında “Düz Dünya” için DD ve “Küresel Dünya” için KD kısaltmalarını kullanacağız. Öncelikle, DD iddialarını gündeme getiren ve güncel tutan çalışmalardan birine bakış atalım:

Arılar, Hymenoptera takımının Apoidea üst familyasına ait, kanatlı, tüylü ve çoğunlukla sosyal böceklerdir. Bitkilerin tozlaşmasında kritik bir rol oynayarak hem doğal ekosistemlerin sürdürülebilirliğini hem de tarımsal üretimi desteklerler. Bu nedenle, arıların ekosisteme katkıları bal üretiminden ibaret değildir, biyolojik çeşitliliğin korunması ve insanlığın besin güvenliği için vazgeçilmez bir öneme sahiptirler.

Yaklaşık 100 milyon yıl önce çiçekli bitkilerin küresel olarak yaygınlaşması, günümüzde arı olarak bildiğimiz vejetaryen eşek arıları için yeni bir fırsatlar dünyası açtı. Bu adaptasyon radyasyonu, farklı çevreler, habitatlar ve çiçeklere uyum sağlayan farklı arı türlerinin evrimine yol açtı. Tahmini 20.000 arı türü, yedi ayrı aileye sınıflandırılır. Bu aileler, arıların hortumlarının ortalama uzunluğuna göre üç geniş gruba ayrılabilir: