Eğitim, teknoloji ve teknikteki gelişmeler devam ederken kırılması "imkânsız" rekorları kırmaya ne kadar yakınız? Geçtiğimiz aylarda bir cumartesi sabahı Manhattan'da bir otelin balo salonunda bulunan Noah Lyles, telefonundan hesap makinesini açtı ve türümüzün atletik performansının üst sınırını hesaplamaya çalıştı.

Lyles, bugüne kadar Dünya üzerinde yaşamış milyarlarca insan arasında iki kişi hariç hepsinden daha hızlı koşmayı başarabildi. Yakında bu iki kişiyi de saf dışı bırakacağından emin. Jamaikalı Usain Bolt'un dünyanın en hızlı 200 metre yarışında ilk yarıyı kaç saniyede tamamladığını hesap makinesine yazdı. Ardından da kendi en iyi 200 metre koşusunun ikinci yarısını koşma süresini ekledi. Bu hesaplamadan sonra şunları söyledi:

Evrimsel süreçle ilgili anlaşılması en güç kavramlardan biri, bir özelliğin nasıl değiştiği ve türlerin nasıl farklılaştığıdır. Örneğin ortalama boyu 20 santimetre olan bir canlının boyu nesiller içerisinde nasıl 2 katına, 40 santimetreye çıkabilir? Daha kritik bir soru, eğer ki popülasyon içerisinde yeterince çeşitlilik olmaması durumunda, bu tür bir evrimin gerçekleşip gerçekleşemeyeceğidir. Yani boy ortalaması 20 santimetre olan bir popülasyonun içerisindeki en uzun bireyler 22 santimetreyse ve daha uzun bireyler yoksa, nasıl olur da popülasyonun boy ortalaması 40 santimetreye çıkabilir? Diyelim ki yeterli çeşitlilik var, bu durumda evrim nasıl meydana gelir? İşte bu makalemizde bu konuları inceleyerek, evrensel olarak evrimin nasıl işlediğini anlamanızı sağlamayı hedefleyeceğiz. Eğer ki bu yazımızı tam olarak sindirebilirseniz, evrimin nasıl işlediğini ileride karşınıza çıkabilecek herhangi bir örnek dahilinde, rahatlıkla yorumlayabileceğinizi umuyoruz. Fakat bu yazıyı okumadan önce, evrimin temel mekanizma ve işleyişini öğrenmek adına bu dizimizin ilk yazısı olan "Evrim'in İşleyişi - 1: Genel Kavramlar, Mekanizmalar ve Yöntemler" başlıklı makalemizi okumanızı tavsiye ederiz. Hemen konuya girelim:

Evrimin nasıl meydana geldiği üzerinde kafa yorarken insanların düştüğü temel hatalardan birisi, evrimi türümüz üzerinden düşünmektir. Esasında bunu elbette yapabilirsiniz, zira insan türleri de evrimsel süreç sonunda var olmuş hayvan türleridir; ancak insan üzerinde düşünmenin ufak bir sıkıntısı vardır: türümüz, vahşi doğadan izole bir yaşam stiline geçtiği ve buna adapte olduğu için, istisnasız olarak geriye kalan tüm türlerin geçirdiği evrimsel değişimlerden bir miktar uzaklaşmıştır. Elbete türümüz halen, her nesilde evrim geçiriyor; ancak söz konusu Homo sapiens olduğunda bu evrim daha çok mikroevrim düzeyinde, fiziksel değişimlerin çok çok daha yavaş yaşandığı bir evrim olmakta. Bu yüzden bir türün dış görünümünün evrim sebebiyle değişimi görülmek isteniyorsa, insan türü üzerinden gitmek pek de mantıklı bir "ilk adım" olmayacaktır. Yine de, bu konuyla ilgili olarak "İnsanların evrimi sona mı ermiştir? İnsan üzerinde Evrim Mekanizmaları nasıl işler?" başlıklı makalemizi okuyarak, bu yazımızda vereceğimiz örnekleri nasıl insanlara genişletebileceğinizi öğrenebilirsiniz. Uzun lafın kısası, tıpkı genetik deneylerinde yaptığımız gibi, gözlemlemek istediğimiz unsuru (evrimi) kolaylıkla görebileceğimiz, uygun bir model organizma seçmek, incelememizin kolay ve sıkıntısız gerçekleşebilmesi için önem arz eder. Bu sebeple, insan gibi bir tür üzerinden evrimi incelemek yerine, vahşi yaşam dahilinde bulunan bir türü ele almak çok daha kolay olacaktır.

Günümüzde kuşlar oldukça büyük uzuvlara, boyutlara ve yüksek ağırlıklara sahip olabiliyor. Örneğin, sağlıklı bir deve kuşu 100 kilogram civarında bir ağırlığa sahip olabilir veya bir albatrosun kanat açıklığı üç metreyi bulabilir; ancak hiç antik kuşları düşündünüz mü? Kuşlar sınıfına dahil edebildiğimiz ilk canlılar Jura Devri'nde doğrudan theropod dinozorlardan evrilmeye başlamış, oldukça küçük boyutlu ve çoğunlukla küçük sürüngenler ya da böceklerle beslenen canlılardı. Dünya Kretase Devri'nin sonunda girdiği buzul çağını atlattıktan sonra kuşların boyutlarını sınırlandıran etkenlerin de etkisinin azalmasıyla birlikte vücut boyutlarında oldukça belirgin artışlar yaşandı. Zira dev non-avian dinozorlar yok olunca, kuşlar ve memeliler için ekolojik niş olanakları hayli artış gösterdi. Bu yazımızda size bahsedeceğimiz tür ise şimdiye kadar fosiline erişebildiğimiz en büyük kuş: Vorombe titan. Ayrıca unutmamak gerekir ki kuşlar birer avian dinozordur. Yani bütün dinozorların yok olduğunu söylemek yanlış olur.

Fil kuşları, Geç Kuvaterner Devri'nde Madagaskar’da yaşamış ve 13. yüzyıl ile 17. yüzyıl arasında soyları tükenmiş bir ailedir. 2018 yılına kadar iki ayrı cins olarak sınıflandırılıyorlardı: Aepyornis ve Mullerornis. 1894’te İngiliz bilim insanı C.W. Andrews, Aepyronis maximus türüne dahil olamayacak kadar büyük örnekleri, bu türün altına sınıflandırmıştır, fakat 2018’de yapılan ve James Hansford tarafından yönetilen taksonomik çalışma gösteriyor ki bu fosil örnekleri Aepyronis maximus türüne dahil edilemeyecek kadar farklı. Londra Zooloji Enstitüsü önderliğinde yapılan çalışma, bu örneklerin farklı bir cins içerisinde sınıflandırılması gerektiğini gösteriyor ve yeni bir cins olan Vorombe’yi tanımlıyor.

2 adet ebeveyniniz var: anne ve babanız. Onların da 2'şer tane ebeveyni var, dolayısıyla sizin 4 tane büyük-ebeveyniniz var: anneanneniz, babaanneniz, annenizin babası olan dedeniz ve babanızın babası olan dedeniz. Bu şekilde geriye gidecek olursanız, sadece 10 nesil önce 1000'den fazla, 20 nesil önce 1.000.000'dan fazla, 30 nesil önce 1 milyardan fazla atanız var demektir! Dünya'da şu anda 7 milyar insan var. Akrabalık ilişkilerini kenara bıraktığımızda 1 milyar özgün soy hattı olduğunu varsayalım. bunların her birinin sadece 30 nesil önce 1 milyar atası varsa, Dünya nüfusunun 1 kuintilyon ($10^{18}$) veya 1.000.000.000.000.000.000) olması gerekirdi. Ancak bundan 30 nesil önce, yani kabaca 1000 sene önce Dünya nüfusu'nun sadece 300 milyon (300.000.000) olduğunu biliyoruz. Dahası, insan popülasyonunun günümüzde en fazla olduğunu ve tarihte hiçbir zaman bu sayının üzerine çıkılmadığını, dolayısıyla 7 milyardan büyük bir insan popülasyonunun tarihte hiçbir zaman yaşamadığı biliniyor. Bu durumda tüm bu insanların tüm bu ataları nerede?

Bu soru, evrimsel biyoloji hakkında fikri olmayanlar için kafa karıştırıcı; evrimsel biyolojiden anlayanlar içinse komik bir sorudur. Cevabı çok basit ve açıktır: tüm canlılarda olduğu gibi, insanların soy hatları da birbirinden bağımsız değildir. Her birimiz ortak atalardan geliyoruz ve bu ortak ataların torunlarıyız. Bir diğer deyişle, günümüzdeki 1 milyar bağımsız soy hattı, zamanda ve nesillerde geriye gittiğimizde çok hızlı bir şekilde birbiriyle kaynaşacaktır. Sadece birkaç yüz nesil geriye gittiğinizde, günümüz Meksikalıları ve Japonları gibi Anadolu'dan uzak medeniyetlerle bile soylarımız kesişecektir. Yaklaşık sadece 10.000 nesil geriye gittiğinizde, şu anda yaşayan bütün insanların Mezopotamya bölgesinde yaşadığını düşündüğümüz ortak atalarına varırız. Bu bir kadın ve bir erkektir. Ancak bu kadın ve erkek, muhtemelen aynı zamanda yaşamış insanlar değildir ve hatta birbiriyle eş bile değildir! Dahası, bu kadın ve erkek, kendi dönemlerinde yaşamış tek kadın ve tek erkek de değildir. Muhtemelen on binlerce insandan oluşan popülasyonların üyesidirler. Bu kadına, mitolojiye gönderme olarak "Mitokondriyal Havva", erkeğe ise "Y Kromozomu Ademi" adı verilir. Bu konudaki detayları buradaki yazımızda izah etmiştik, tekrar etmeyeceğiz.

Okyanus tabanındaki hidrotermal alanların keşfi, deniz biliminde yeni sayfalar açmıştır. Karides, yengeç ve bakteriler gibi en az 400 farklı biyolojik organizmanın yaşadığı hidrotermal alanlarda, sıvılar sıcak ve asitlidir. Burada yaşayan organizmalar, yüksek sıcağa, yüksek basınca ve asitli sıvılara dayanıklıdır. Enerjiyle ve taban kayaları ile okyanus suyunun etkileşimi (serpantinleşme) sonucu ortaya çıkan materyaller (hidrojen gazı, metan, etan, propan ve organik asitler) sayesinde yaşamlarını sürdürürler.

Yaşamın CO2 kayalarından yeşerebilmesi için enerji gereklidir. Serpantinleşme süreci, bu enerjinin kaynağı olarak görülmektedir. Hidrotermal alanlardaki koşullar, Dünya'nın erken tarihindeki koşullara benzerlik göstermektedir. Bundan yola çıkarak, serpantinleşmenin yaşamın kökenine ve evrimine katkı sağladığı düşünülmektedir.

Tüm endüstrilerde olduğu gibi elektrik üretimi de kimi atık maddeler doğurur. Kullanılan yakıt ne olursa olsun, elektrik üretimi neticesinde ortaya çıkan atıklar insan hayatının korunması ve çevreye verilen zararların asgari düzeye indirgenmesini mümkün kılacak yollarla yönetilmelidir. Bu sürecin radyoaktif atıkları kapsayan kısmı, biyosfere geri dönecek tüm radyonüklidlerin oran ve konsantrasyonlarının zararsız düzeye düşürülecek şekilde izole edilmesi anlamına gelir. Bu izolasyonun sağlanması için de hemen hemen tüm radyoaktif atıklar kontrol altına alınır ve yönetilir; bazı atıklar kalıcı olarak derinlere gömülür. Nükleer enerji çerçevesinde ortaya çıkan atıklar, diğer tüm termal elektrik üretim yöntemlerinden farklı olarak yönetmeliklerle yönetilmektedir ve hiçbirinin kirliliğe neden olmasına müsaade edilmez.

Nükleer enerji, oldukça küçük bir miktar yakıttan oldukça yüksek bir miktar enerji üretimi sağlanmasıyla öne çıkar. Bununla beraber, nükleer yakıt döngüsünün tüm aşamaları bir miktar atık açığa çıkarmaktadır. Ortaya çıkan bu atıkların büyük bir kısmı radyoaktiftir ve tehlikeli madde olarak değerlendirilmesi ve dikkatli bir şekilde yönetilmesi gerekir. Atıkların yönetimine ve bertaraf edilmesine ilişkin tüm maliyet, elektrik hizmet bedeline dahil edilerek elektrik tüketicileri tarafından karşılanır.