Zehirden Tedaviye: Botulinum Toksin (Botoks) Tıpta Hangi Amaçlarla Kullanılıyor?

Botulinum toksini ("botoks" veya kısaca "BoNT"), Clostridium botulinum ve yakın akrabası olan diğer bakteriler tarafından üretilen bir nörotoksindir. Aslen bir zehir olan bu toksin, uygun dozlarda verildiğinde kas-sinir bağlantısındaki akson uçlarından asetilkolin salgısını baskılayarak "yumuşak felç" (veya "flasid paralizi") denen bir duruma sebep olur.^[1] Toksinin vücutta gereğinden fazla birikmesiyse botulizm hastalığına neden olur. Dolayısıyla botulinum toksini Paracelsus ile ilişkilendirilen "İlacı zehirden ayıran dozdur." lafının en etkili örneklerinden biridir. 

Botulinum toksini, 30 yılı aşan bir süredir çeşitli alanlarda tedavide kullanılmaktadır. Bilinen 7 tipi olan Botulinum toksinin tedavide en çok kullanılan tipi BoNT-tip A ise ilk olarak Herman Sommer tarafından izole edilmiştir. Nöromasküler kavşağı bloke ettiği keşfedildikten sonra günümüzde oftalmojiden endodontiye tıp biliminin çeşitli alanlarında kullanılmaya başlanmıştır.

Botulinum Toksinin Sağlık Alanındaki Kullanım Alanları

Aşağıda, genelde "botoks" adı altında kozmetik amaçlı kullanımını bildiğimiz botulinum toksinin diğer sağlık alanlarında kullanım alanlarını göreceğiz.

Oftalmolojide Botulinum Toksini

Botulinum toksini özellikle şaşılık tedavisinde kullanılarak cerrahiye alternatif olmuştur. Tedavide amaç kontraksiyon yapan antagonist kası güçsüzleştirerek kaymanın azaltılmasıdır. Oftalmolojide sıklıkla kullanılan diğer bir konu ise; göz kapakları ve alın kaslarını içeren fokal kraniyal distoni olan esansiyel blefarospazmdir. Esansiyel blefarospazmda göz kapaklarının kapanmasına bağlı fonksiyonel körlük görülebilir ve bu durum hastaların hayat kalitesini ciddi oranda düşüren bir olgudur.

Diş Hekimliğinde Botulinum Toksini

Botulinum toksin, diş hekimleri tarafından çeşitli hastalıkların tedavisinde alternatif bir yöntem olarak kullanılmaktadır. Kullanım alanının başında ise Siyalore, diğer adıyla salya akması gelir. Aşırı tükürük üretimi veya tükürüğü ağızda tutamama ve yutma güçlüğünün sonucudur. BoNT ise özellikle parotis ve submaksiller tükürük bezlerine enjekte edilir. Diğer bir tedavi alanı ise Bruksizmdir. Tedavi, masseter ve temporalis kaslarına iki taraflı botoks enjeksiyonu ile yapılır.

Nörolojide Botulinum Toksini

Botulinum toksini nörolojide çeşitli alanlarda kullanılsa da özellikle hareket bozukluklarının tedavisinde kendini kanıtlamıştır ve çoğu hastalığın tedavisinde altın standart olarak bilinmektedir. BoNT-tip A'nın uygulamada kullanıldığı en yaygın hareket bozukluğu grubunu Fokal distoniler oluşturur. BoNT uygulamasında temel amaç öncelikle ağrıyı giderip, postür ve fonksiyonu düzeltmektir.

Hastaların hayat kalitesini ciddi oranda düşürebilen bir diğer hastalık olan Spastisite tedavisinde de yan etki oranı daha düşük olan Botulinum toksin uygulanır. Diğer hareket bozukluklarında da Botulinum toksini sıklıkla tercih edilir.

Kozmetikte Botulinum Toksini

Kozmetik uygulamalarda, botulinum toksini, özellikle yüzün en üst üçte birlik kısmındaki yüz kırışıklıklarının azaltılmasında nispeten güvenli ve etkili olarak kabul edilir.^[2] Glabellar çizgiler (gözler arasındaki çizgiler) için uygulanan mevcut botulinum toksin enjeksiyonlarının etkileri tipik olarak 2-4 ay sürer ve bazı durumlarda ürüne bağlıdır. Kimi hastalarda etkiler 6 aya kadar veya daha uzun bir süre devam edebilir.^[3] Yüz kırışıklıklarının altındaki kaslara botulinum toksini enjekte edilmesi bu kasların gevşemesine neden olarak üstteki derinin pürüzsüzleşmesine neden olur. Kırışıklıkların yumuşaması genellikle enjeksiyondan üç ila beş gün sonra görülür ve maksimum etki tipik olarak enjeksiyondan bir hafta sonra olur. Düzleştirilmiş görünümü korumak için kaslar tekrar tekrar tedavi edilebilir.

Diğer Alanlarda Botulinum Toksini

Botulinum toksini ayrıca aşırı terleme, nöropatik ağrı ve bazı alerji semptomları dahil olmak üzere hiperaktif sinir bozukluklarını tedavi etmek için kullanılır.^{[4], [5], [6]} Bu kullanımlara ek olarak, botulinum toksini kronik ağrı tedavisinde kullanım için değerlendirilmektedir.^[7] Araştırmalar, kronik ağrıyı azaltmak ve hareket açıklığını iyileştirmek için artritik omuz eklemlerine botulinum toksininin enjekte edilebileceğini göstermektedir.^[8] Serebral palsili çocuklarda botulinum toksin A kullanımı, üst ve alt ekstremite kaslarında güvenlidir.^{[9], [10]}

Botoksun Yan Etkileri Nelerdir?

Botulinum toksini klinik ortamda genellikle güvenli kabul edilirken, kullanımından kaynaklanan ciddi yan etkiler ortaya çıkabilir. En yaygın olarak, botulinum toksini yanlış kas grubuna enjekte edilebilir veya enjeksiyon bölgesinden zamanla yayılarak istenmeyen kasların geçici olarak felç olmasına neden olabilir.^[11]

Kozmetik kullanımdan kaynaklanan yan etkiler genellikle yüz kaslarında yaşanan istenmeyen felçten kaynaklanır. Bunlara kısmi yüz felci, kas zayıflığı ve yutma güçlüğü dahildir. Ancak yan etkiler doğrudan felç ile sınırlı değildir ve baş ağrıları, grip benzeri semptomlar ve alerjik reaksiyonları da içerebilir.^[12] Botoksla tedavilerin sadece birkaç ay sürmesi gibi, felcin yan etkileri de kabaca eşit süreler boyunca görülür.^[13] En azından bazı durumlarda, bu etkilerin tedaviden sonraki haftalarda kaybolduğu bildirilmektedir.^[13]

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

Enjeksiyon bölgesinde morarma, toksinin bir yan etkisi değil, daha çok uygulama şeklinden kaynaklanır ve dolayısıyla klinisyenin enjeksiyon bölgesine baskı uygulaması yoluyla önlenebilir; fakat bir kez oluştuğunda, bazı vakalarda bu etkinin 7-11 gün sürdüğü bildirilmektedir.^[14] Çenenin masseter kasını enjekte ederken, kas fonksiyonunun kaybı, katı yiyecekleri çiğneme gücünün kaybolmasına veya azalmasına neden olabilir. Devam eden yüksek dozlarda kaslar körelebilir veya güç kaybedebilir. Araştırmalar, botoksa ara verildikten sonra bu kasların yeniden inşa edildiğini göstermiştir.^[15]

Terapötik kullanımdan kaynaklanan yan etkiler, enjeksiyonun yerine ve enjekte edilen toksinin dozuna bağlı olarak çok daha çeşitli olabilir. Genel olarak, terapötik kullanımdan kaynaklanan yan etkiler, kozmetik kullanım sırasında ortaya çıkanlardan daha ciddi olabilir. Bunlar kritik kas gruplarının felçlerinden kaynaklanabilir ve aritmi, kalp krizi ve bazı durumlarda nöbetler, solunum durması ve ölümü içerebilir.^[12] Ek olarak, kozmetik kullanımda yaygın olan yan etkiler, yutma güçlüğü, kas zayıflığı, alerjik reaksiyonlar ve grip benzeri sendromlar gibi terapötik kullanımda da yaygındır.

Bu yan etkilerin ortaya çıkmasına yanıt olarak, 2008 yılında FDA, halka botulinum toksininin terapötik olarak potansiyel tehlikelerini bildirmiştir: Botoks, enjeksiyon bölgesinden uzak bölgelere yayılabilir ve özellikle serebral palsi tedavisi gören çocuklarda kas spastisitesini tedavi etmek için kullanıldığında istenmeyen kas gruplarını felç edebilir. 2009'da FDA, mevcut botulinum toksin ürünlerine kutulu uyarıların ekleneceğini ve bunların enjeksiyon bölgesinden yayılma yetenekleri konusunda uyarıda bulunacağını duyurdu. Benzer bir uyarı 2009 yılında Health Canada tarafından yayınlanmış ve botulinum toksin ürünlerinin vücudun diğer bölgelerine yayılabileceği uyarısında bulunmuştur.

Her duruma karşı botulinum toksin uygulamasının bir sağlık kliniğinde, uzman tarafından yapılması çok önemlidir. Lokal anatomi ve toksinin kimyası detaylıca bilinmesi gerekir. Olası komplikasyonların önemli bir kısmı enjeksiyon tekniklerine bağlı gelişmektedir.

Sonuç

Botulinum Toksin, 18.yüzyılda keşfedilmesine rağmen 1980’lerden itibaren tıp camiasında çeşitli alanlarda kullanılmaya başlanmıştır ve kullanım alanı her gün artmaktadır. Etkisi kısa süreli ve geçici olsa da yan etkisinin az ve tolere edilebilir olmasıyla, uygulama kolaylığı ve çoğu vakada cerrahiye alternatif olmasıyla tercih edilmesine neden olmuştur. Estetik alanında yıllardır kullanımı gitgide artmış olup kırışıklık giderme, kaş kaldırma gibi çeşitli operasyonlarda kullanılmaktadır. Halk arasında adını sadece estetik ile duyduğumuz Botulinum toksin; nöroloji, oftalmoloji ve tıp biliminin çeşitli branşlarında her gün sayısız hayatı kurtarmaktadır.