Zaman Algısında Yaşın Etkisi: Zaman, Son Günlerde Neden Daha Hızlı Akıyor Gibi Görünüyor?

Muhtemelen daha önce şöyle bir cümle kurmuş veya duymuş olmalısınız: "Son zamanlarda günler çok çabuk geçmeye başladı, eskiden böyle değildi" veya "Bu hafta nasıl geçti, hiç anlayamadım." Peki zaman, gerçekte Görelilik Teorisi'ne meydan okuyacak derecede göreli hale mi geldi; yoksa bizlerin zaman algısı mı değişti? Muhtemelen cevap, ikisi de değil. Ancak "zaman algısının değişimi" seçeneğinde durmamız, bu gizemli ama bir o kadar da önemli soruların cevaplarına bir ışık tutabilir.^[1]

Zaman Algısında Yaşın Etkileri

Zaman algısının dönemsel olarak ne denli hızlı ya da yavaş geçtiğini yetişkinler daha yüksek bir oranda farkına varıyorlar. Bununla uygun bir şekilde, yapılan araştırmalarda, "Zaman sizce daha mı hızlı; yoksa daha mı yavaş geçiyor?" sorusunun yöneltildiği çocuk ve yetişkin deney grupları, birbirlerinden belirgin şekilde farklı cevaplar vermektedirler. Bu çalışmalardan birinde çocuklar, zamanın çok yavaş geçtiğinden bile şikayet ettiler!^[2]

Zamanın hızlı mı yoksa yavaş mı geçtiğini anlayabilmemiz için, öncelikle zaman algımızın yapısına bakmamız gerekir. Bu da zaman deneyimimizin ne tür değişkenlere bağlı olduğunu anlayabilmemizden geçer. Zaman deneyiminin birbirine bağlı en az üç boyutu olduğu düşünülmektedir:

1. Zaman Perspektifi: Bu zaman algısı boyutunda geçmiş, şimdiki ve gelecekteki; olmuş, olan ve olacak durumlar değerlendirilir.
2. Zaman Tahmini: Bu boyutta, gündelik rutinimiz devam ederken saatin kaç olduğunu tahmin etmemiz gibi çoğunlukla isabetli tahmin ettiğimiz olaylar değerlendirilir. Örneğin 2021 yılında, Türkiye'nin Gaziantep ilinde yaşayan biri, bahar mevsiminde Güneş batarken (18:32) saatin kaç olduğu sorulduğunda, 1-2 saatlik hata payıyla da olsa saatin kaç olduğu hakkında bir fikir yürütebilecektir.
3. Zaman Farkındalığı: Bu zaman algısı boyutunda ise, kapsam olarak öznel zamana dair değerlendirmeler mevcuttur. Makalemizin de ana teması olan bu boyut, "zamanın ne denli hızlı ya da yavaş geçtiği" sorularına bir cevap üretebilir. ^[3]

Kesitsel ve boylamsal çalışmalar, yukarıda da bahsettiğimiz zaman farkındalığı algısının ilerleyen yaşla beraber değişebileceğini göstermektedir. Bu değişimin ise bireyin zamansal ve sosyal yönelimindeki adaptasyonundan kaynaklandığı düşünülmektedir.^[4]

Zamanın kişi için öznel algılanması oldukça mantıklıdır; çünkü enerji açısından değerlendirildiğinde yaşlı insanlar için gelecek zamanın uzunluğu, genç ve yetişkin bireylere göre daha sınırlıdır. Bir diğer deyişle, yaşlı insanlar için kişisel planlar ve beklentiler gittikçe azalmaya başlar.^[5] Bu beklentilerin azalması ise zaman farkındalığını tetikleyebilir.

Ölümden korkan yaşlı insanların zamanın geçişiyle kendilerini daha fazla baskı altında hissetmeleri; Orta Yaş Sendromu yaşayan erkeklerin zaman perspektiflerinin sınırlanmasına bağlı olarak, zamana daha bir baskı ve farkındalıkla bakmaları; daha kısa ömür beklentisi psikolojisine giren kanser hastası katılımcılarının, kontrol grubu katılımcılarına oranla daha öznel zaman baskısı hissetmeleri, bu görüşleri yineler niteliktedir.^{[6], [7], [8]} Şimdi gelin, bu konuları netleştiren çalışmalardan birine daha yakından bakalım.

Çalışma Tasarımı

Çalışma, Almanya ve Avusturya'dan, 303'ü kadın 197'si erkek olmak üzere toplam 500 katılımcı ile gerçekleştirildi. Katılımcılar, 14-19 yaş (%13.4), 20-29 yaş (%21.2), 30-39 yaş (%16.4), 40-49 yaş (%11.6), 50-59 yaş (%12.0), 60-69 yaş (%14,2), 70-79 yaş (%7.6), 80 yaş ve üzeri olmak üzere sekiz gruba ayrıldı. Grubun en genç üyesi 14 yaşında, en yaşlı üyesi ise 94 yaşındaydı.

Katılımcıların genel eğitim düzeyleri, hayata ve topluma dair fikirleri önceden tespit edildi. Buradaki en büyük kriter, katılımcıların hiçbirinin nörolojik ya da psikolojik bir rahatsızlığa sahip olmamasıydı.

Çalışma sırasında yaş ve zaman algısı arasındaki ölçekleri değerlendirmek için Pearson Korelasyonu yöntemi kullanıldı.

Çalışma Metodu

Çalışma, katılımcıların zaman deneyimlerini ne düzeyde algıladıklarını araştırmaya yönelik olarak yapıldı. Katılımcılara, (Tablo 1) geçmiş, şimdi ve gelecek hakkında çeşitli sorular yöneltildi. Bu sorulara ek olarak ne düzeyde zaman baskısı hissettikleri, kendi işlerine ne sıklıkla zaman ayırıp ayıramadıkları gibi sorular da ayrıca yöneltildi.

Pubmed

Yöneltilen sorular, Tablo 1'de görüldüğü gibi, değerlendirme ölçeği ile -2, -1, 0, 1 ve 2 gibi puanlarla oylandı. aşağıdaki gibidir. (Tablo 2)

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

Pubmed

Tablo 2'de de görüldüğü gibi, yaşlara göre zaman deneyimleri arasında anlamlı bir korelasyon bulunmuyor.

Pubmed

Tablo 3'te de, zaman deneyimi ve yaş arasında anlamlı bir korelasyon görülmüyor. Şimdiki zaman deneyimine yönelik sorulan sorularda herhangi bir korelasyon bulunmuyor. Peki de sonuçlar ne düzeyde, gelin bir de ona bakalım.

Pubmed

Pubmed

Pubmed

Görüleceği üzere, bu tabloların hiçbirinde yaş-zaman deneyimi arasında da anlamlı bir korelasyon bulunamadı. Ancak katılımcılara yöneltilen bir diğer soru, bu sıradanlığı bozacak nitelikteydi.

Pubmed

Değerlendirme

Çalışmanın sonuçları, aslında yeni bir bulguya işaret etmiyordu. Yukarıda da bahsettiğimiz üzere, daha önce yayınlanan birçok çalışma, öznel zaman deneyiminin çeşitli nedenlerle değişebildiğini göstermişti.^{[9], [10], [11]} Kendi sonuçlarını bu diğer çalışmalarla bir arada değerlendiren araştırmacılar, bazı önemli tespitlerde bulundular. Bunlardan genel olarak en çok desteklenen ikisi şöyle:

1. Yaşlandıkça öznel zaman algısının hızını arttıran durum, gelişimini tamamlamış ya da gerilemekte olan hafızada saklı olabilir.^[12]
2. Çevre şartları, zaman algısında önemli bir faktördür. Gelişen teknoloji ile sosyal yönden etkileşimlerin artması, zamanın giderek daha hızlı bir şekilde ilerlediği izlenimine yol açabilir.^{[13], [14]}

Yaşlılar ve Gençler Zamanı Farklı mı Algılıyor?

Makalenin sonuçları bunu gösterse de, bu sonuçlara temkinli yaklaşmalıyız. Çünkü az önce de bahsettiğimiz gibi, bu konuda yayınlanmış çok fazla makale mevcut. Ve bu makaleler gerek kapsamı, gerekse de içeriğiyle birbirleriyle zaman zaman çelişebilmektedir. Örneğin, 60-92 yaş aralığını kapsayan bir çalışmada, öznel olarak kendilerini kronolojik yaşlarından daha genç olarak algılayanlar, zamanın daha hızlı geçtiğini bildirirken; 70-103 yaş aralığını kapsayan bir başka çalışmada ise, denekler büyük oranda zamanın daha yavaş geçtiğini deneyimlediklerini bildirdiler.^{[15], [16]}

Ne var ki, bu iki çalışma da kapsamı bakımından kısıtlıdır. Çünkü bu iki çalışmada da sadece yaşlı yetişkinlerin zaman deneyimi baz alındı. Genç yetişkinlerin zaman deneyimlerine ise yer verilmedi. Ancak genç yetişkinlerin de araştırmaya dahil edildiği bir başka 60-84 yaş aralığını kapsayan çalışmada, katılımcılar ortalamadan daha yüksek bir oranda genç yaşlarda zamanın daha yavaş geçtiğini bildirdiler. İlginçtir, zaman algısının en hızlı ve en yavaş geçtiği dönemleri kesin olarak belirten katılımcılar, 60 yaş ve üzerindeki katılımcılardı. Bunun ne anlama geldiği ise araştırmacılar tarafından bir cevaba bağlanamadı.^[17]

Sonuç

Makalenin ilk başlarında da bahsine yer verdiğimiz gibi, öznel zaman algımızın bu çalışmalardan daha kapsamlı nedenleri olabilir. Zaman algımızın ne denli edilgen olduğunu da unutmamak gerek. Örneğin hayat boyu sevdiği işi yapan, sevdikleriyle birlikte olan birini ve bunun tam tersi durumu düşünün. Tüm bunlar yaşam ömrümüzdeki temel manipülasyonlardır. Manipülasyona uğrayan zaman algımız da haliyle değişkenlik gösteriyor ve bu bağlamdaki çalışmaların sorularını da şu anda olduğu gibi kısıtlı cevaplarla yetinmeye itiyor. Ancak bu ve bunun gibi araştırmalar, bizlere bu bağlamda yeni kapılar açabileceğinin de bir göstergesi.