Yeni Toplumsal Hareketlerin İşaret Fişeği: Evrim Ağacı Topluluğu ve Darwin'i Yeniden Çevirmek

1. Giriş

İnternet temelli yeni medya uygulamaları, bireylerin ve kurumların iletişim kurma pratiklerini ve aynı zamanda bilginin üretim ve tüketim süreçlerini, çevrimiçi ortama taşıyarak ağ tipi yeni bir toplum modeli inşa etmektedir. Türkiye’nin içerisinde bulunduğu Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi tarafından oluşturulan İnternet Kullanıcıları İçin İnsan Hakları [Human rights for internet users] (2014) başlıklı kılavuzda, kültürel/bilimsel üretim pratiklerine yön veren düşünce ve ifade özgürlüğü, bilgiyi (yeniden)- yaratma/paylaşma araştırma ve kültür eserlerine erişim özgürlüğü, açık veri kaynağı oluşturma ve serbest lisanslama gibi demokratik değerler öne çıkmaktadır. Araştırma kapsamında, çeviri ve yeniden çeviri hareketi, bilginin yeniden üretim eylemine dönüşmektedir.

Bu çalışmanın amacı, Evrim Ağacı adlı açık bilim topluluğu tarafından Darwin teorisine ve uygulama alanlarına ilişkin yürütülen yeniden çeviri hareketlerine yönelik netnografik bir çözümleme gerçekleştirmektir. Araştırmanın birincil dayanağını oluşturan Çeviri Sosyolojisi yaklaşımı bağlamında John Heilbron ve Gisèle Sapiro, çeviriyi toplumsal bir pratik ve uluslararası düzlemde gerçekleşen kültürel değiş-tokuşların itici gücü olarak ele almak gerektiğine dikkat çekerek, çeviri pratiğine katılan birey ve kurumlardan oluşan tüm eyleyicilerin çeviri çözümlemelerine dahil edilmesinin zorunluluğuna vurgu yapmaktadırlar (2008: 43). Çeviri Sosyolojisi, çeviri ürünün nasıl ortaya çıktığı ve arkasında görünmeyen yapıların nasıl işlediği ile eyleyicilerin neyi/nasıl deneyimledikleri üzerine yoğunlaşmaktadır (Demirel Bogenç, 2014: 408-409). Çevirinin, farklı gerçeklik düzlemlerinde üretilen ve çoklu mekanizmaların bir arada işlediği bir eylem şekli olduğunu kabul eden Çeviri Sosyolojisi, bu sürecin oluşmasında iş başında olan toplumsal değişkenleri teşhis etme görevini üstlenmektedir. Ağ temelli yeni toplumsallıkların (Castells, 2010, 2015; Gerbaudo, 2012), çeviri alanı üzerinde yarattığı karşı konulamaz etkilerine yakından bakıldığında, çeviri alanında yaşanan toplumsal dönemeçle birlikte ortaya çıkan dijital açılımın önemi giderek artmaktadır. Bununla birlikte, dijital ortam (yeniden)- çeviri pratikleri kapsamında öne çıkan kavramsallaştırmalar, bu doğrultuda çalışmanın ikincil düzlemdeki kavramsal altyapısını oluşturmaktadır. 

Günümüzde, açık bilim toplulukları, ekonomik çıkarın güdülmediği, bilimsel üretimin deneyimlendiği çevrimiçi paylaşım ortamları olarak tanımlanmaktadır. Bu yöndeki çevrimiçi oluşumların hedefleri arasında, bireyin, fırsat eşitliği çerçevesinde, bilimsel içeriklere serbest erişimi/ulaşımı ve bunları (yeniden)- kullanımı gündeme taşınmaktadır. Bilim 2.0 olarak adlandırılan bu doğrultudaki bilimsel üretim hareketlerinde, gerek profesyonel gerekse amatör kullanıcılar, sosyal medya platformları etrafında örgütlenmekte ve söz konusu olan bilimsel üretim ağının her aşamasında aktif roller üstlenmektedirler (Acfas, 2013). 

The Origin of Species (1859) Türkçeye ilk defa 1970 yılında Sol Yayınları tarafından çevrilmiştir. Çevirmen Sevim Belli tarafından kaleme alınan yapıt Türlerin Kökeni başlığını taşımaktadır. Bu araştırma kapsamında yol gösterici olması açısından, toplumsal hareketler ile Darwin’in Türkiye’de yeniden çevrilmesini gündeme taşıyan gerçeklikler arasında yer alan ilişkisellik oldukça önemlidir. Bu nedenle, 2009 yılında Evrensel Basım Yayınları tarafından yayımlanan ve çevirmen Önal Ünalan’ın imzasını taşıyan Türlerin Kökeni adlı çeviri yapıtın önsözüne değinmek yerinde olacaktır. Bu bağlamda, ilgili önsözde öne çıkan satır başları şu şekildedir (Çubukçu, 2009: önsöz):

[...] Büyük işçi ve köylü hareketlerinin yanı sıra antiemperyalist gençlik hareketinin de doruk noktasını yaşadığı ve sosyalizmin en geniş aydın çevrelerinde ve siyasi hayatta etkili tartışmalara konu olduğu 1970 yılı, “Türlerin Kökeni”nin Türkiye’de yayınlanması için tamamen uygundur. [...] Evrim teorisi, diğer pek çok bilimsel teori gibi, yeni buluşlarla gelişmekte, bazı yönleri ise, ilk olmanın eksiklerini ve yanlışlarını içermektedir. Ama bütün bunlar, dinlerin ya da inançların değil, bilimin tartışması gereken konulardır. [...] 70’li yılları Türkiye’de bilimsel sosyalizmin yaygın biçimde tartışılıp öğrenilmeye çalışıldığı yıllar olarak hatırlarsak, sosyalizmin bilimsel temellerde öğrenilip kavranılması bakımından “Türlerin Kökeni”nin yayımını bir dönüm noktası olarak görürüz. [...] Kısa tarihçesinde görüldüğü gibi, onun yeni basımları, bir işaret fişeği gibi anlamlıdır. Ya “Türlerin Kökeni” yaşananlar dolayısıyla gündemdedir, ya da onun ortaya çıkışı, koşulların değişmekte olduğunun işaretidir… Darwin’in doğumunun 200’üncü, “Türlerin Kökeni”nin yayınlanmasının da 150’inci yılında Türkiye, insan olmanın vazgeçilemez koşulu olan özgürlükleri, demokratik yaşamı, insan haklarını, yoksulluğu ve cehaleti tartışıyor. [...].

İletişimci ve yazar Çubukçu kaleme aldığı önsözde, Türkiye’de yaşanan ve halen yaşanmakta toplumsal hareketlerin, Darwin teorisini her seferinde yeniden gündeme taşıdığını ortaya koymaktadır. Bununla birlikte, yazar, değişen siyasi ve toplumsal koşullar doğrultusunda evrime ilişkin değerlerin ve düşüncelerin yeniden yazıldığını sözlerine eklemektedir. Çubukçu’nun görüşlerinin ardından, Darwin teorisinin Fransızcadaki yeniden çevirilerini inceleyen Annie Brisset’nin bu yöndeki tespitlerine yer verilmektedir. Bu bağlamda, Brisset (2004) kaynak yapıtı oluşturan Türlerin Kökeni’nin durağan olmayan yapısına ve bununla ilişkili olan yeniden çeviri olgusuna dikkat çekmektedir. Charles Darwin gerçekleştirdiği altı baskı sonucunda yapıtına son halini vermiştir. Brisset, evrime ilişkin düşüncelerin ve zihniyetin zaman içerisinde Darwin tarafından yeniden yazıldığını sözlerine eklemektedir. Çünkü bilimselliğin doğasında sürekli bir hareket bulunmaktadır. Bilimsellik ağını ören bitmişliğin ve bitmemişliğin arasındaki diyalektik ilişkidir. Yazar, yeniden çeviri eyleminin, bitmemişliğin ve inşacı yaklaşımın sonucu olarak belirdiğini ifade etmektedir. Brisset, din temelli baskılar sonucunda, diyalojik bir ilişki çerçevesinde Darwin’in her seferinde yapı söküme uğratılarak sonrasında yeniden inşa edildiği konusuna dikkat çekmektedir. Bununla birlikte, yazar Darwinci düşüncenin doğasında bulunan yeniden çeviri potansiyelinin altını çizmekte ve yeniden çeviriyi bilginin beden değiştirmesi olarak tanımlamaktadır (Brisset, 2004: 43-44).

Toplumsal dalgalanmalar merceğinden bakıldığında, Türkiye’de Darwinci zihniyete ilişkin işaret fişeği değerindeki yeniden çeviri hareketleri sürekli yeniden üretilmektedir. Bu noktada, Anthony Pym’in yeniden çevirileri aktif ve pasif olarak sınıflandırdığı yaklaşımına başvurmak yerinde olacaktır. Anthony Pym’e göre, yeniden çeviri, aktif ve pasif olmak üzere iki farklı amaca hizmet etmektedir: “Pasif olarak nitelenen yeniden çeviriler, bir metnin, farklı okurlar için gerçekleştirilen çevirilerdir. Aktif olarak tanımlanan yeniden çeviri metinlerde ise, hedef okur kitlesi değişmez, yapılan her yeniden çeviri, ideolojik ve sosyo-kültürel dayatmalara karşı bir meydan okuma ve mücadele aracına dönüşmektedir” (1998: 82). Sözü edilen Evrim Ağacı topluluğunda, Darwin Teorisine ilişkin içeriklerin, Pym’in deyimiyle aktif bir amaca yönelik yeniden çevrildiği gerçeği araştırmanın çıkış noktasını oluşturmaktadır.

Saha çalışmasının birinci aşamasında, Evrim Ağacı adlı çevrimiçi bilim topluluğunun arayüzünde yeniden çeviri içeriklerine ve çevirmen uzantılarına odaklanılarak netnografik bir ön okuma gerçekleştirilmektedir. Daha sonrasında, ilgili toplulukla yeniden çeviri ağlarını kuran yazarlardan, çevirmenlerden, editörlerden ve moderatörlerden oluşan eyleyicilerle çevrimiçi söyleşiler gerçekleştirilmekte ve elde edilen veriler tematik çözümleme yöntemiyle irdelenmektedir. Bu noktada, ilgili eyleyicilere; özyaşamöykülerine, yeniden çeviri hareketleri ve tetikleyici motivasyon unsurlarına ve bu süreçte benimsedikleri yeniden çeviri stratejilerine yönelik sorular yöneltilmektedir.  

O halde, ağ toplumunda gönüllü, amatör ve/veya fan olarak nitelendirilen Darwin çevirmenlerinin, katılıma, paylaşıma ve işbirliğine dayalı ağ tipi bir örgütlenme modeliyle bir araya geldikleri Evrim Ağacı platformunda yapılanmakta olan aktif nitelikli yeniden çeviri pratiklerini, yeni toplumsal hareketler ile ilişkilendirmek mümkün müdür? Bu bağlamda, Evrim Ağacı ağında Darwin’i yeniden çevirmek, sözde ve sahte bilime yönelik karşı bir duruş ve/veya bir mücadele eylemi olarak nitelendirilebilmekte midir? Ya da Darwin Teorisine ilişkin yeniden çeviri hareketlerinin, katılımcı demokrasi anlayışının, tartışma kültürünün, bilgiye serbest erişim hakkı ve sivil toplum modelinin güçlenmesinde etkin bir rol oynadığı belirtilebilmekte midir?

Tüm bu sorulara aranacak yanıtlarla birlikte, ağ toplumuna ilişkin yeni kavramlar ve yöntemler eşliğinde, Evrim Ağacı topluluğu etrafında biçimlenen Darwin Teorisine yönelik yeniden çeviri hareketleri etik ve deontolojik bir kavrayışla tartışmaya açılmaktadır. Böylelikle, ağlar kuran yeniden çeviri pratiklerinin ve -çoklu- çevirmen kimliklerinin, söz konusu olan yeni toplumsal hareketlerin örgütlenme biçimiyle kurdukları ilişkiselliğin görünür kılınması mümkün olabilmektedir.

Araştırmanın birinci bölümünde, ağ toplumuna, yeniden yapılanan eyleyicilere, pratiklerine, örgütlenme biçimlerine ve yeni medya etiğine yönelik kavramsallaştırmalar üzerinde durulmaktadır. Daha sonrasında, araştırmanın yöntemsel çerçevesini oluşturan dijital ortam (yeniden)- çeviri pratiklerine ilişkin yaklaşımlarda öne çıkan vurgu noktaları ve netnografik çözümlemenin aşamaları irdelenmektedir. En son bölümde olan netnografik saha araştırması çerçevesinde ise, Darwin çevirmenlerinin yükselen seslerine kulak verilmektedir.

2. Ağ Toplumu: Kavramlar ve yaklaşımlar

Küreselleşme hareketiyle birlikte yirmi birinci yüzyılda, internet tabanlı yeni medya ve iletişim teknolojilerinin gelişmesi ve yaygınlaşması, geleneksel toplum modelinin parçalanıp, bölünmesine ve bunun sonucunda ağ tipi yeni bir toplum modelinin inşa edilmesine zemin hazırlamaktadır. Ağ toplumu, dijital toplum, enformasyon toplumu ya da kitle toplumu... Farklı kavramlar ışığında tanımlanan yeni toplum modeli, toplum ve teknoloji arasındaki etkileşimin irdelenmesine yönelik yeni soruşturma biçimlerini beraberinde getirmektedir. Ağ toplumunun kavramsal temellerini oluşturan Manuel Castells’in (2010, 2015) bu yönde tasarladığı rehber niteliğindeki kavramsal perspektif öne çıkmaktadır. Ağ toplumunda, iletişim diğer süreçler gibi ağlar etrafında örgütlenmektedir. Böylece, ağlar toplumların yeni sosyal morfolojisini oluştururken; üretim, deneyim, iktidar ve kültür gibi dinamikleri yeniden üretmektedir. Ağlar etrafında biçimlenen toplumsal yapı son derece dinamik ve açık bir sistemdir ya da başka bir ifadeyle kendini sürekli yeniden üretmektedir. Ağ toplumlarında, geleneksel yapının aksine, iletişimsel veri akışı, bir merkezden çok yöne doğru, çok yönden çok yöne doğru, eş zamanlı ya da eş zamanlı olmayan, küresel ölçekte etkileşimli mesaj değişimiyle yatay iletişim ağları üzerinde gerçekleşmektedir (Castells, 2010: 179). 

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

Ağ toplumunda, yeniden yapılanan eyleyiciler kimlerden oluşmaktadır? Söz konusu olan eyleyicilerin, kültürel üretim pratikleri ve örgütlenme biçimleri hangi kavramlar etrafında şekillenmektedir?

2.1. Yeniden yapılanan eyleyiciler, pratikleri ve örgütlenme biçimleri

Ağ toplumuyla birlikte, internet ağı etrafında şekillenen yeni medya ya da başka bir deyişle web 2.0 temelli iletişim ortamları, toplumsal olduğu kadar bireysel ilişki kurma biçimlerini yeniden inşa etmektedir. İnternet ağı etrafında yapılanan iletişim ortamları denildiğinde, ilk akla gelen uygulama hiç kuşkusuz sosyal medya paylaşım ağlarıdır. Yeni toplumsallaşma alanı olarak kabul gören sosyal medya ağları, bireylere ve kurumlara alternatif iletişim kurma mecraları yaratmaktadır. Bloglar, wikiler, çevrimiçi topluluklar, fotoğraf/video paylaşım siteleri, dijital oyun platformları, mikro-bloglar vb. oluşumlar sosyal ağların kapsamına girmektedir. 

Ağ mantığı üzerine kurulan yeni toplumsallıklar, ürünü, üreteni, tüketeni, üretim ve tüketim biçimlerini, iletişim kanallarını ya da daha geniş bir ifadeyle tüm toplumsal ve kültürel hareketleri yeniden üretmektedir. Bu gibi sosyal medya ağları, zamandan ve mekândan bağımsız bir biçimde, kullanıcıya, farklı türdeki yeni medya içeriklerini (yeniden)-üretme/yaratma, arşivleme, yorumlayabilme, dolaşıma sokabilme ve tüketme fırsatı tanımaktadır (Şener, 2013: 254). Jenkins’e göre, paylaşımcı, katılımcı ve işbirlikçi üretim modellerini temel alan çevrimiçi topluluklar, ortak ilgi alanları/beğenileri ekseninde, internet temelli iletişim ortamlarında yakınlaşan bireylerden oluşmaktadır. Çevrimiçi topluluklar, bireylerin ve kurumların, kolektif aidiyet ve dayanışma duygularını geliştirmelerini sağlayan kimlik inşa ve bilinç yükseltme yeri olarak kavramsallaştırmaktadır (2006: 5). Çevrimiçi pratikler çerçevesinde yükselen katılımcı kültür, gönüllüler, amatörler, profesyonel-amatörler (pro-am), fanlar, dijital aktivistler ve üreten-tüketiciler olarak nitelendirilen bireylerden oluşmaktadır (Jenkins, 2006: 135-36). 

Sözü edilen eyleyiciler benimsedikleri farklı davranış biçimleriyle ve üretim pratikleriyle, toplumsal ilişki ağlarını yeniden inşa etmektedirler. Bu çerçevede, çevrimiçi ağlar kuran yeni toplumsal hareketler yeni bir demokrasi kültürü yaratmayı hedeflemektedir (Castells, 2015: 246). Çok sayıda merkez arasında yaşanan etkileşimin şekillendirdiği özerk iletişim ağları, resmi bir lidere ya da kontrol merkezine ve dikey örgütlenmeye ihtiyaç duymadan, içeriğin üretimini ve tüketimini mümkün kılmaktadır. Bu nedenle, yeni toplumsal hareketler akışkan örgütlenme biçimini ve koreografik liderlik anlayışını benimsemektedirler (Gerbaudo, 2012: 12). 

Ağ toplumunun sunduğu fırsatlar ve tehditler karşısında, bireyin, yeni medya etiğine yönelik kavrayışı hangi ilkelere dayanmaktadır?

2.2. Yeni medya etiği

Ağlarda örgütlenen yeni toplumsal hareketlerle birlikte, yeni medya etiği kavramı gündeme taşınmaktadır. Yeni medya etiği, web 2.0 temelli iletişim ortamlarında ortaya çıkan etik sorunlar ve sorunlara yönelik farkındalık olarak ele alınmaktadır. Yeni medya etiği, internet ağında yayılan enformasyonla ilgili olarak ortaya çıkan sorunlu durumlar hakkında sistematik bir düşünce biçimi sunmaktadır (Binark ve Bayraktutan, 2013: 25-26). Görüldüğü üzere, bireysel pratiklerin önünü açan yeni medya ortamlarının kullanıcıya sunduğu fırsatların yanı sıra, bir takım tehditleri de beraberinde getirdiği aşikârdır. Bu bağlamda, kullanıcı, mahremiyetin ve özel hayatın ihlali, kişisel verilerin korunmaması, nefret söyleminin üretilmesi, telif haklarının çiğnenmesi, içeriğin asıl kaynağının gösterilmemesi, yanıltıcı başlıklandırma ve veri madenciliği gibi etik sorunsallar ile karşı karşıya kalmaktadır. Bu noktada, ortak iletişim etiğine dayalı çok aktörlü ve çok boyutlu sorumluluk bilinciyle birlikte kullanıcıya, özdüşünümselliğe dayalı eleştirel yeni medya okuryazarlığına ilişkin bilgiler, beceriler ve yetiler kazandırılması bu yönde çözüm önerileri sunmaktadır. İçeriklerin üretiminde, dolaşımında ve tüketiminde uygulanan serbest lisanslama, meşru kullanım ve bazı hakları saklıdır gibi hukuki alternatif düzenlemelere başvurulması, yeni medya etiği kapsamındaki diğer denetim mekanizmalarını oluşturmaktadır (Binark ve Bayraktutan, 2013: 157).

3. Yöntemsel çözümleme: Dijital Ortam (yeniden)- çeviri pratikleri ve netnografi

Çevrimiçi deneyimler çerçevesinde yükselen yeni toplumsallıklar, çeviri pratiğine ve çevirmen kimliğine yönelik yeni kavramsallaştırmaların oluşmasına öncülük etmektedir. Bu bağlamda, ağ toplumunun, hem çeviri pratiği hem de çevirmen kimliği üzerindeki olası yansımaları hangi kavramlar etrafında şekillenmektedir? Çeviri eylemini kuran toplumsal ilişki ağlarını düşünmek, aslına bakılırsa kuramsal ve uygulamalı alanda, araştırmacının bakış açısını yani pozisyonunu değiştirmesini beraberinde getirmektedir. Bu şekilde, yeni toplumsallıklar etrafında üretilen internet tabanlı iletişim ağlarında öne çıkan (yeniden)- çeviri pratiklerinin ve çoklu çevirmen kimliklerinin, söz konusu olan yeni dünya düzeniyle kurdukları ilişkisellik görünür kılınabilmektedir.

3.1. Katılımcı ve paylaşımcı (yeniden)- çeviri 2.0 pratikleri

Çeviri alanındaki dijital açılımı gündeme taşıyan Deborah Folaron’ın belirttiği gibi, günümüzde, birçok disiplin, internet ve web teknolojilerinin yarattığı dönüşümleri kavrayabilmek için birbirleriyle bilgi paylaşımında bulunmaktadır. Bu nedenle, ağ toplumunu çözümleyen tüm yaklaşımlar -internet sosyolojisi, sosyal medya çalışmaları gibi, 7/24 iletişim ağlarında gerçekleşen çeviri hareketlerini ve bu ağları deneyimleyen çevirmenin davranış biçimlerini gözlemleyebilmek için yöntemsel çerçeveler sunmaktadır. Böylelikle, disiplinlerarası geçişlilik düzleminde kurulacak olan etkileşime dayalı ilişkiler sayesinde çeviri alanı dijital çağa ayak uydurabilecektir (Folaron, 2012: 6). Bu noktadan hareketle, araştırmanın ikincil kavramsal çerçevesini oluşturan dijital çeviri pratiklerini ve bununla ilişkili olan kavramsallaştırmalar üzerinde durmak yerinde olacaktır. Bu bağlamda, katılımcı ve paylaşımcı (yeniden)- çeviri hareketleri, dijital (yeniden)- çeviri toplulukları ve kullanıcı temelli (yeniden)- çeviri içeriği (O’Hagan, 2009: 116; O’Hagan, 2011: 14; O’Hagan, 2016: 941); pro-am, fan, angaje, aktivist ve gönüllü çevirmen kimlikleri (Gambier, 2012: 8-9); profesyonel olmayan çevirmenler, sivil toplum modeli, demokratikleşme, kültürlerarası diyalog ve fırsat eşitliği (Pérez-González ve Susam-Saraeva, 2012: 152); dijital (yeniden)- çeviri pratikleri ve demokratikleşme hareketi (Demirel Bogenç, Görgüler, 2015: 146-147; Demirel Bogenç, vd., 2018: 3), gönüllü çevirmenler ve toplumsal yardımlaşma (Férnandez Costales, 2012: 115); adhokratik (yeniden)- çeviri toplulukları, akranlararası (peer-to-peer) (yeniden)- çeviri pratikleri (Pérez-González, 2010: 260) ve kitle destekli (yeniden)- çeviri (McDonough-Dolmaya, 2012: 176) gibi kavramlar araştırmanın öne çıkan dayanak noktalarını oluşturmaktadır. 

3.2. Netnografik çözümleme yöntemi

Çeviri pratiğinin deneyimlendiği Evrim Ağacı topluluğuna yönelik netnografik çözümleme yöntemine başvurmak, çeviri alanını yeniden yapılandıran dijital açılımı destekler niteliktedir. Netnografi, Robert Kozinets (2006) tarafından geliştirilen niteliksel bir araştırma yöntemidir. Net ve etnografi sözcüklerinin bir araya gelmesi sonucunda oluşan netnografi kavramı, internet veya teknolojik ağ etnografisi anlamına gelmektedir. Netnografik yöntem, çözümleme öznesi olarak çevrimiçi topluluklar üzerine yoğunlaşmaktadır. Bu bağlamda, netnografi, ağ üzerinde etkileşimde bulunan kullanıcıların, eylemlerine/davranışlarına yönelik içerik temelli yürütülen çözümleme çalışmalarında kullanılmaktadır. Ağ temelli içeriklerin çözümlenmesi söz konusu olduğunda, birden fazla araştırma tekniğinin bir arada kullanılması gündeme gelmektedir. Saha çalışmalarına odaklanan netnografide, katılımsız ve katılımcı gözlem, içerik, söylem ve tematik çözümleme gibi alt araştırma teknikleri öne çıkmaktadır (Kozinets, 2006: 280-281). 

Araştırma konusuna geri dönülecek olunursa, “Darwini (yeniden)- çevirmek ve yazmak”, “açık bilim ve Darwin”, “Türkçede Darwin”, “çevrimiçi topluluklar ve evrimsel biyoloji”, “Darwin ve gönüllülük”, “açık veri kaynakları ve Darwin”, “toplumsal hareketler/sorumluluk ve Darwin” gibi belirlenen anahtar sözcükler aracılığıyla, Google’da yapılan arama sonucunda Evrim Ağacı topluluğuna ulaşılmıştır. 

4. Sahanın Sesi: Evrim ağacı, Darwin’i yeniden çevirmek ve netnografik izdüşümleri

Evrim Ağacı adlı çevrimiçi açık bilim topluluğuna yönelik (yeniden)- çeviri odaklı yürütülen netnografik inceleme şu aşamalardan oluşmaktadır: 

4.1. İçerik çözümlemesi

İlgili topluluğun arayüzüne yönelik yeniden çeviri ve çevirmen odaklı, pusu tekniğine başvurularak gerçekleştirilen netnografik içerik çözümlemesi, makro ve mikro olmak üzere 2 aşamadan oluşmaktadır: 

- Makro düzeyde, ilgili topluluğun açılış sayfalarındaki tanıtım, vizyon ve misyon sekmelerinde yukarıda önemi vurgulanan ağ toplumuna ilişkin kavramsallaştırmaların izdüşümleri takip edilmektedir.

Agora Bilim Pazarı

My World Globe + Puzzle (15 Cm Globe-100 Pcs Puzzle)

Devamını Göster

₺364.00

Satın Al Tüm Ürünler

• Dış Sitelerde Paylaş

- Mikro düzeyde ise, bu defa, ilgili topluluğun arayüzünde yer alan arama motorları aracılığıyla yeniden çeviri içeriklerinin ve çevirmen kimliğinin izleri sürülmektedir. Bu bağlamda yanıt aranan sorular şunlardır: Yeniden çeviri içeriğini ve çevirmen kimliğini çevreleyen sekmeler hangi (alt)- başlıklardan oluşmaktadır? Yeniden çeviri içerikleri ve çevirmen kimliği hangi kavramlar aracılığıyla nitelendirilmektedir?

Evrim Ağacı topluluğu, temelleri Orta Doğu Teknik Üniversitesi Biyoloji ve Genetik Topluluğu tarafından atılan popüler ve akademik bilgi (yeniden)- üreten bir paylaşım ağıdır. 2010 yılında kurulan Evrim Ağacı topluluğu, çevrimiçi bir oluşum olmakla birlikte gönüllülük ilkesine dayanan açık bilim hareketidir. İlgili topluluğun kurucuları ve üyelerinin her biri üniversitelerde akademik çalışmalar yürüten, farklı bölümlerde ve sınıflarda okuyan öğrencilerden oluşmaktadır. Topluluğun birincil görevleri arasında, bilimi topluma ulaştırmak, bilimsel gerçeklerle toplumu bilgilendirmek ve popüler bilim ürünleri yaratmak gibi pratikler bulunmaktadır. Topluluk, evrim teorisine yönelik toplumsal yaşantıda karşılaşılan bilim dışı kaynakların sunduğu yanlış anlaşılmaların giderilmesi için bilimsel içerikler (yeniden)- yaratmakla birlikte, diğer dillerde üretilen içerikleri Türkçeye yeniden çevirmektedir. Topluluğun, Twitter hesabı 338.751, Facebook ağı ise 513.000 kullanıcı tarafından takip edilmektedir (https://evrimagaci.org/).

Evrimsel biyolojiye ve ilgili bilim dallarına yönelik toplumsal bilinçlendirme hareketi olan Evrim Ağacı topluluğunun benimsediği ilkeler arasında, şahsi inançlardan ve ideolojilerden bağımsızlık, bilimin üstünlüğü, bilimin tarafsızlığı, gönüllü şeffaflık, kullanıcı haklarının korunması, bilimin somutluğu, topluluk huzurunun korunması, bilimsel yöntemin uygulanması, emeğin üstünlüğü, yapıcı eleştirinin üstünlüğü, etiğin mutlak öznelliği ve açık kapı gibi vurgu noktaları öne çıkmaktadır. Topluluğun arayüzünde, bilim ağacı, yaşam ağacı, evrimsel biyoloji, seçki, sözlük ve projeler öne çıkan sekmelerden bazılarıdır (https://evrimagaci.org/).

Kullanıcı türevli içerik üretimini destekleyen topluluğun arayüzünde yer alan içerik üret uzantısı, çeviri kuralları, editör kuralları, yazı yayınlamak için ve içerik kullanım izinleri gibi alt başlıkları kapsamaktadır. Araştırma konusu kapsamında ele alınan çeviri kuralları sekmesi aracılığıyla, sabit ve düzenli bir çeviri ekibi kurmayı amaçlayan topluluk, gönüllü bilim yazarlarına ve çevirmenlerine benimseyecekleri çeviri stratejilerine yönelik bilgi vermektedir. Bu çerçevede, bize danışın, dilbilgisi kurallarına mutlaka uyun, noktalama işaretlerine dikkat, İngilizce-Türkçe geçişi gibi sekmeler, ilgili yazarlarla ve çevirmenlerle paylaşılmaktadır (bkz. Şekil 1) (https://evrimagaci.org/ceviri-kurallari-6982).

İlgili topluluğun arayüzünde yer alan seçki başlıklı uzantı, kullanıcının, (yeniden)- çeviri içeriklere ulaşabilmesini sağlamaktadır. Bu çerçevede, Antropoloji, Fizik, Kimya, Biyoloji, Felsefe vb. alt başlıklar öne çıkmaktadır. Bunlar arasından Biyoloji alt başlığı seçildiğinde, Tarih Öncesi Virüsler ve Beynin Fonksiyonu başlıklı yeniden çeviri içeriğine erişilmektedir. Bu bağlamda, görsel verilerle desteklenen ve İngilizceden Türkçeye çevrilen içeriğin temelini oluşturan kaynak içerik uzantısı ile çevirmene ilişkin bilgiler kullanıcının bilgisine sunulmaktadır (bkz. Şekil 2) (https://evrimagaci.org/tarih-oncesi-virusler-ve-beynin-fonksiyonu-7515).

Araştırma konusu kapsamında dikkat çeken bir diğer unsur ise, topluluğun hazırlayıp kullanıcının erişimine sunduğu Evrim Ağacı Bilim Terimleri Sözlüğü olarak adlandırılan içeriktir. Evrim biyolojisine ilişkin İngilizce terimlerin Türkçe yeniden çevirilerine bu terimce çalışmasında yer verilmektedir. Bununla birlikte, ilgili topluluğun arayüzünde bazı sık karşılaşılan kalıp ve sözcüklerin çevirileri başlıklı bir diğer çalışma bulunmaktadır (bkz. Şekil 3) (https://evrimagaci.org/sozluk).

Evrim Ağacı Bilim Sözlüğü’nün ardından, netnografik içerik çözümlemesi kapsamında üzerinde durulan son nokta ise ilgili topluluğun arayüzünde öne çıkan Ekibimiz başlıklı uzantıdır. Topluluk içerisinde yer alan gönüllü çevirmenlerin listesine arayüzde yer verilmektedir. Bu çerçevede, 1. Nesil Editörler sekmesinin ardından 1. Nesil Yazarlar ve Çevirmenler içeriğine ulaşılmaktadır. Çevirmenlerin, “toplumu, modern bilimden haberdar etmeyi amaçlayan bir misyon benimsedikleri ve yabancı kaynaklarda yer alan bilim haberlerini, son gelişmeleri, önemli keşif ve icatları Türkçeye (yeniden)- çevirerek/yazarak aktardıkları” yönündeki vurgu arayüzde öne çıkmaktadır (bkz. Şekil 4) (https://evrimagaci.org/ekibimiz).

Yukarıda söz edilen yazarlar ve çevirmenler başlıklı uzantı aracılığıyla, topluluk içerisinde yeniden çeviri pratiklerini deneyimleyen gönüllü yazarların ve çevirmenlerin yaşamöykülerine yönelik bilgilere erişmek mümkündür. Dijital kimlik bilgilerinin yanı sıra ilgili çevirmene ilişkin şu bilgilere yer verilmektedir: “Evrim Ağacı yazarı ve çevirmenidir. Alanı Kimya’dır ama beşeri bilimlerle yakından ilgilenir. Gerçeğe ulaşmak için bilimsel şüphecilik ve bilimsel yöntemlerin kullanılması gerektiğini savunan doğa aşığı bir hümanisttir” (bkz. Şekil 5) (https://evrimagaci.org/ekibimiz).

4.2. Çevrimiçi söyleşiler

Sözü edilen çevrimiçi söyleşiler kapsamında, araştırma örneklemini oluşturan 5 çevirmene, yaşam öykülerine ilişkin ipuçları içeren bir soru yöneltilmektedir. Bu çerçevede, ilgili çevirmenlerin, eğitim, meslek ve uzmanlık alanı bilgilerine yönelik yanıtları şu şekildedir (bkz. Tablo 1):

Netnografik saha çalışmasının merkezinde yer alan çevirmenlerin, eğitim bilgilerine bakıldığında, biyolog, uçak ve mekatronik mühendisi, nörolog, tarihçi ve akademisyen gibi kimliklerin öne çıktığı görülmektedir. Evrim biyolojisi ve ilişkili diğer alanlar kapsamında doktora eğitimlerini sürdüren katılımcıların yanı sıra, ilgili çevirmenlerin söylemlerinde robotik, eklem dokuları ve rejenerasyon evrimi gibi diğer uzmanlık alanları vurgulanmaktadır. İlgili topluluklarda yeniden çeviri pratiğini deneyimleyen görüşmeciler kendilerini çevirmen, yazar, teknik metin yazarı, editör ve evrim çalışkanı gibi farklı kavramlar etrafında tanımlamaktadırlar. 

İkinci soruya gelindiğinde, çevirmenlere, çevrimiçi ağlarda yapılanan Darwin’i yeniden çevirme hareketleri ve bu yönde benimsedikleri motivasyon unsurlarının neler olduğu sorulmaktadır. Bu başlık altında, görüşmeciler, deneyimledikleri yeniden çeviri pratiklerine ilişkin tetikleyici ve motive edici unsurları şu sözlerle dile getirmektedirler (bkz. Tablo 2): 

Bu soru kapsamında elde edilen veriler, yukarıda sözü edilen ağ temelli yeniden çeviri pratikleri ve yeni toplumsal hareketler arasında kurulan ilişkiselliği görünür kılmaktadır. Çevirmenlerin bu yönde geliştirdikleri söylemlerinde, bilimi yaygınlaştırmak, popüler bilim algısına akademik katkı sağlamak, bilgiyi insanlık yararına kullanmak, Darwin’i geniş kitlelere yaymak, akıl ve mantığı önde tutmak, gönüllü pratikler üstlenmek, bilimsel açık veri kaynağı oluşturmak, ideolojik çatışmalardan uzak durmak, barışçıl bir platform yaratmak ve Darwin’i kolay kullanılabilir/erişilebilir kılmak gibi vurgu noktaları öne çıkmaktadır. Türkiye’de, ilgili çevirmenleri, evrim teorisi etrafında örgütlenen ve ağlarda yapılanan yeniden çeviri hareketlerine iten motivasyon unsurlarını, yeni toplumsal hareketlere ilişkin eylem taktikleriyle ilişkilendirmek mümkündür. Bu çerçevede, paylaşıma, katılıma ve işbirliğine dayalı kültürel üretim pratiklerinin desteklenmesi, tutkuların/zevklerin öne çıkması, angaje, aktivist ve üreten tüketici kimliğinin oluşması ve toplumsal sorumluluk bilincinin gelişmesi gibi ağ toplumuna ilişkin kavramlaştırmaların yansımaları, yukarıda yer verilen çevirmenlerin söylemlerinde görünürlük kazanmaktadır. 

Netnografik araştırmanın son aşamasını oluşturan aşağıdaki soru kapsamında, ilgili çevirmenlerin, Darwin’i Türkçeye yeniden çevirirken uyguladıkları stratejiler çözümlenmektedir. Bu bağlamda, çevirmenler, gerek bireysel gerekse kolektif düzlemde benimsedikleri yeniden çeviri kararlarını şu kavramlar aracılığıyla açımlamaktadırlar (bkz. Tablo 3):

İlgili çevirmenler, bu doğrultuda geliştirdikleri stratejilerini tanımlarken, sürdürülebilirlik, çevrimiçi kaynaklara başvurma, kolektif düzeltme mekanizmaları yaratma, yeniden yazma, ortak çeviri kuralları belirleme, terminoloji çalışmaları yürütme, inisiyatif, sorumluluk üstlenme, birlik, beraberlik algısını güçlendirme, etkileşime dayalı iletişim ortamının desteklenmesi, yatay örgütlenme ağı kurma ve öz-eleştirel kavrayış benimseme vb. kavramların altını çizmektedirler. Yukarıda, görüşmecilerin ürettikleri söylemlerde öne çıkan vurgu noktalarında, yeni toplumsal hareketler etrafında yapılanan katılıma, paylaşıma dayalı bilgi üretim ağlarının, yatay örgütlenme şeklinin, koreografik liderlik algısının, bilginin serbest dolaşım ilkesinin, açık erişim hakkının, hukukun üstünlüğünün ve özerklik uzamının izdüşümlerine rastlanmaktadır. Bunlarla birlikte, ağ toplumunda, diyalog kültürünü yaratan demokratik değerler, bireyin özdenetime dayalı sivilleşme eğilimi ve ortak iletişim etiğine odaklanan eleştirel yeni medya okuryazarlığının önemi, ilgili çevirmenlerin, evrimi yeniden çevirirken benimsedikleri stratejiler üzerinden okunabilmektedir. 

5. Sonuç gözlemleri

Çeviri alanında yaşanan dijital açılım, çeviri pratiğinin ve çevirmen kimliğinin incelenmesine yönelik hem kavramsal hem de uygulamalı alanlarda, yeni bakış açılarına duyulan ihtiyacı gündeme taşımaktadır. Türkiye’de, çevrimiçi uygulamalarda yapılanan Darwin teorisine yönelik yeniden çeviri pratikleriyle, ağ temelli toplumsal hareketler arasında çok yönlü bir ilişkisellik kurulmaktadır. Böylece, açık bilim platformlarındaki yeniden çeviriler, sözde ve sahte bilime yönelik karşı bir duruş ve/veya bir mücadele aracı olarak nitelendirilebilmektedir. Bununla birlikte, yeniden çeviri hareketlerinin, katılımcı bir demokrasi anlayışının ve sivil bir toplum modelinin güçlenmesinde etkin bir rol oynadığı belirtilebilmektedir. Burada, vurgulanması gereken, çoklu sorumluluklar, gerçek bilimsellik ve dijital ortam yeniden çeviri hareketlerinin önemidir!

Dijital ortam farkındalığının artırılması, yeni medya okuryazarlığının disiplinler-ası/-ötesi yeni çeviri çalışmalarına girmesiyle kuşkusuz kalıcı kılınabilmektedir. Bunun için, sahadaki yeniden çeviri hareketlerinin sesini duymak ve çevrimiçi yeniden çeviri hareketleriyle, bilgi kirliliği/ideolojik yanlı çeviri pratiklerine karşı bir duruş sergilemek olmazsa olmazdır. Ayrıca, çeviri çalışmalarında hukuki boyutun ve terim çalışmalarının önemi vurgulanmalıdır. Yenilenen her bilgi paylaşılarak sürdürülebilir kılınmalı ve özdüşünümsel-düşünümsel yeniden yazma/çeviri hareketleriyle, kuram-uygulama ilişkiselliği içinde “sahanın sesi”yle yeniden yapılandırılmalıdır. Çevrimiçi yeniden çeviri hareketleri, özellikle, bireysel bir hareketin, toplumsal dönüşümü nasıl tetikleyebileceği konusunda ve bireyin sivilleşmesi/demokratikleşmesi yönünde örnek olarak değerlendirilebilmektedir. Böylece, çok yönlü bir aktif duruştan söz edilebilmekte ve hem okur hem çevirmen açısından demokratikleşme/sivilleşme yönünde yapılanma etik ve deontolojik bir kavrayışla gerçekleşebilmektedir. Demokratik değerlere yönelik artan farkındalık, çeviri hareketleriyle, bireyin toplumsal/kültürel üretim alanına katılımını da güçlendirmektedir. 

Sonuç olarak, Evrim Ağacı topluluğunun, Darwin teorisi etrafında yükselen yeniden çeviri pratiklerinin ve bunları deneyimleyen çevirmen kimliklerinin, ağ temelli yeni toplumsal hareketlerin dayandırıldığı katılımcı/paylaşımcı demokrasi anlayışı, bilgiye erişim hakkı, fırsat eşitliği ve sivil toplum modeli gibi değerlerin yayılımı konusunda harekete geçmeyi/geçirmeyi başardıkları ve bilimsel alanda farkındalığın artırılmasında işaret fişeği görevi üstlendikleri görülmektedir.

Not: Bu yazı ilk olarak Frankofoni dergisinin Şubat-Mart 2019'da basılan 34 numaralı sayısında yayımlanmıştır. Tıpkıbasımı için dergi editörlerinden ve yazarlarından izin alınmıştır. İzin almaksızın kullanılamaz.

Frankofoni Dergisi Bilgileri: Bogenç Demirel, E., & Z. Görgüler (Şubat-Mart 2019). “Yeni Toplumsal Hareketlerin İşaret Fişeği: Evrim Ağacı Topluluğu ve Darwin'i Yeniden Çevirmek”, Hacettepe Üniversitesi Frankofoni Dergisi, no. 34, s.79-94.