Yavrularda Damgalama (Imprinting): Yavrular, Ebeveynlerini ve Önemli Nesneleri Nasıl Ayırt Ediyorlar?

Imprinting (Tür: "damgalama" veya "mühürleme"), birçok hayvanda görülebilen bir öğrenme mekanizmasıdır. En iyi bilinen damgalama biçimi, genç bir hayvanın sosyal tercihlerini bir nesneye (tipik olarak bir ebeveyne) göre, o nesneye maruz kalmanın bir sonucu olarak daralttığı "evlada damgalama" veya "yavru damgalama" (İng: "filial imprinting") olarak bilinen davranıştır. Bu, özellikle de ebeveynlerine damgalanan ve daha sonra onları takip eden nidifüj kuşlarda görülür.^[13]

Damgalama sözcüğü farklı bağlamlarda karşımıza çıkabilir: Örneğin buraya kadar söz ettiğimiz yavru damgalama (İng: "filial imprinting") ile cinsel damgalama (İng: "sexual imprinting") kavramları birbirine karıştırılmamalıdır. Her ne kadar bu iki kavram ilişkili olsa da işleyişleri ve zamanlamaları bakımından birbirlerinden farklılaşırlar. Bu yazımızda ele alacağımız, yavrularda damgalama kavramıdır.

Her ne kadar damgalama kavramının kâşifi olarak 19. yüzyılda amatör biyolog Douglas Spalding anılsa da, bu kavram Spalding'den 350 yıl kadar önce, ilk olarak 1516 yılında, Sir Thomas More tarafından evcil tavuklar üzerinde yapılan gözlemlerle tespit edildi ve Utopia adlı tezinde raporlandı. İlk etolog olarak kabul edilen Oskar Heinroth tarafından bu kavram yeniden keşfedildi ve yoğun bir şekilde incelendi.

Fakat günümüzde etoloji ve psikoloji kapsamında "imprinting" dendiğinde bahsedilen damgalama kavramı, Heinroth'un greylag kazlarıyla çalışan öğrencisi Konrad Lorenz tarafından (orijinal olarak "pragung" sözcüğüyle) popüler hale getirilmiştir. Lorenz ve ondan sonra gelenler, genellikle belirli kuş türlerini (yavruları yumurtadan çıktıktan kısa süre sonra yuvadan ayrılan türleri) gözlemiştir.^[1]

Lorenz, kuluçka makinesinde yumurtadan çıkan kazların, yumurtadan çıktıktan kısa bir süre sonra (13 ila 16 saat arasında, "kritik dönem" olarak adlandırdığı süre zarfı içinde) gördükleri ilk uygun hareketli uyarana damgalandığını göstermiştir. Örneğin kaz yavruları, Lorenz'in kendisine (daha spesifik olmak gerekirse, yürüyüş botlarına) damgalanmıştır ve bu nedenle Lorenz, fotoğraflarda genellikle onu takip eden bir kaz sürüsü tarafından takip edilirken tasvir edilir. Lorenz ayrıca kazların cansız nesnelere de damgalanabildiğini bulmuştur: Bir deneyde kazlar, oyuncak bir trene yerleştirilmiş bir kutuyu rayın etrafında daireler çizerek takip etmişlerdir. Bununla birlikte yavru damgalama, ebeveynlerini takip edebilen insan-harici hayvanlarla sınırlı değildir.

Life

Yavrularda Damgalama Süreci

Yavrularda imprinting (bundan sonra yalnızca "imprinting" veya "damgalama" olarak bahsedilecektir), yavrunun, yumurtadan çıkmasından (kuşlarda) veya doğumundan (memelilerde) sonra karşılaştığı ve belirli bir süre maruz kaldığı uygun bir nesneyi (doğada genellikle "anne" olur) takip etmesi ve onunla bağ oluşturmasıdır. Bu süreç genellikle görsel olarak ilerlese de işitsel araçlar ile de damgalama süreci tamamlanabilir.^{[2], [3]}

Damgalama, yavrunun yaşamındaki sosyal bağlamları oluşturmasında ve böylece yaşamını devam ettirmesinde etkili bir rol oynar. Yumurtadan yeni çıkan yavruların, güvenlikleri ve bakımları için annelerini takip etmeleri ve ona bağlanmaları, hayatta kalabilmeleri için oldukça mühimdir. Bu süreçte anneye bağlanan yavrular onu takip ederek beslenmek ve avcılardan kaçmak için ne yapmaları gerektiğini öğrenirler. Fakat damgalama sürecinde her ne kadar nesne genelde "anne" olsa da bu nesne, herhangi bir türdeş veya farklı türden bir birey bile olabilir. Bu anlamda damgalama, türler üzerinden değil, bireyler üzerinden ilerler.

Bununla birlikte damgalama süreci, doğuştan gelen bazı yatkınlıklar (İng: "predispositions") tarafından desteklenebilir. Örneğin, yapılan çalışmalar, biyolojik hareket gösteren, yüz-benzeri özellikleri olan nesneler, yavrular tarafından daha çok tercih edildiğini göstermiştir. Bu gibi özelliklerin, damgalama nesnesi üzerinde de etkisi olduğu düşünülmektedir. Yapılan diğer çalışmalar, yalnızca hareket eden biyolojik objeler değil, aynı zamanda cansız objeler de damgalama nesnesi konumunda olabileceğini göstermiştir.

Bu keşifle birlikte damgalama süreci, farklı sorulara yanıt bulmak için kullanılan bir metoda dönüşmüştür. Bu da diğer öğrenme metotlarına göre bazı avantajlar sağlamaktadır. Öncelikle, herhangi bir eğitim gerektirmediği için damgalama ile daha kısa sürede sonuç almak mümkündür. Bunun yanında, dışarıdan bir denetleme gerektirmeden, kendiliğinden gerçekleşen bir öğrenme biçimi olduğu için daha doğal bir araştırma metodu olarak değerlendirilmektedir.

UW Madison

Örneğin evcil tavukların civcivleri, damgalandıkları büyük nesne gruplarının yakınında olmayı tercih ederler. Bu davranış, birkaç günlük çok küçük civcivlerin ilkel sayma becerilerine sahip olduğunu belirlemekte kullanılmıştır. Bir dizi deneyde, plastik toplara damgalandılar ve ekranların arkasına gizlenmiş iki top grubundan hangisinin en fazla topa sahip olduğunu bulabildiler.

Amerikan su tavukları, yumurtadan çıkan ilk civcivden gelen ipuçlarını damgalayarak civcivlerini tanıma yeteneğine sahiptir. Bu, annelerin, civcivlerini parazit civcivlerden (yani bir başka türün veya annenin yavrularından) ayırt etmelerini sağlar.

Benzer şekilde gökdoğanlar, uçurum kenarları ve köprüler gibi üreme alanları için belirli yapıları damgalarlar ve bu sayede, üreme çağında bu yerleri tercih edeceklerini öngörebiliriz.

Damgalama, Karmaşık Bir Süreçtir!

Damgalama kavramının göründüğünden daha karmaşık olduğu, ilerleyen çalışmalarla birlikte ortaya çıkmıştır. Yakın zamana kadar yapılan çalışmalarda damgalama sürecinin, yavruların yalnızca maruz kaldıkları damgalama nesnesini tercih etmesinden ibaret olduğu sanılıyordu. Fakat daha detaylı yapılan araştırmalarda bu durumun değişebildiği görüldü. Damgalama sürecinden sonra, eğer yavru damgalama nesnesine çok benzer bir nesne ile karşılaşırsa, tercihini bu nesneden yana yapabiliyordu.

Biraz daha açmak gerekirse: Yapılan çalışmalarda, damgalama sürecini tamamlayan yavrulara, damgalama nesnesine oldukça benzeyen ve birbirinden farklı iki nesne sunuldu. Bu iki nesne de damgalama nesnesine çok benzemekle birlikte biri, diğerinden görece daha "yeni" özelliklere sahipti. Bu iki nesne arasından yavrular, damgalama nesnesine en çok benzeyeni değil, görece "yeni" olanı tercih ettiler.

Burada unutulmaması gereken ise, her iki nesnenin de damgalama nesnesine oldukça benzemesi fakat birinin, diğerine göre hafifçe "yeni" özellikler içermesidir. Yavruların bu gibi durumlarda, daha yeni olana yönelmesi ise, potansiyel olarak evrimsel bir açıklamaya sahiptir: Yavruların damgalama nesnesini (ki bu çoğunlukla anne) tanıyabilmesi ve algılayabilmesi için, anneyi farklı açılardan ve farklı ışık altında tespit edebilmesi gerekiyordu. Damgalama sürecinin bu anlamda daha esnek çalışması, yavruların anneyi her koşulda tespit edebilmesine olanak sağlıyordu. Bu yüzden damgalama sürecinin, hafif renk ve şekil değişikliklerinde anneyi tanıyacak şekilde gelişmesi oldukça işlevseldi.^{[4], [5], [6], [12]}

Damgalama ve Diğer Öğrenme Biçimleri

Damgalama kavramını, diğer öğrenme biçimleriyle, özellikle de bağsal/çağrışımsal öğrenme (İng: "associative learning") ile karıştırmamak gerekir. Genelde bu kavramların karıştırılmasının nedeni, damgalama süreci ile ilgili bazı özelliklerin henüz kesin olarak keşfedilememiş olmasıdır. Örneğin damgalama sürecinde, ödüllendirme sistemindeki gibi bir ödül söz konusu olmasa bile, damgalama nesnesinin kendisinin, bir ödül olduğunu ileri sürenler vardır.

Bununla birlikte, damgalama sürecindeki öğrenmenin, geri alınabilir olup olmadığı da tartışma konusudur. Son çalışmalarla her ne kadar geri alınabilir veya dönüştürülebilir bir süreç olduğu ispatlanmış olsa da bağsal/çağrışımsal öğrenmedeki gibi bir geri alınabilirlik özelliği taşımadığı veya belirli koşullar altında tekrar etkin hale gelebilen bir süreç olduğu düşünülmektedir.

Damgalama sürecini, diğer öğrenme biçimlerinden ayıran en büyük özellik ise spesifik bir takvime sahip olmasıdır. Buna "kritik dönem" denir. Yavrular yumurtadan çıktıktan hemen sonra başlayan bu süreç, genelde 24-48 saat gibi kısa bir süre sonunda sonlanır. Bir yavru, bu süreçte maruz kaldığı uygun bir nesneye bağlanır. Fakat bazı koşullarda -örneğin uygun bir nesnenin olmadığı karanlık bir ortamda- bu süre uzayabilir. Bu esnek süreç, yavrunun uygun bir nesne bulmasını sağlamaktadır. Bu sürecin zamanlamasını sağlayan mekanizmanın ise tiroid hormonu olduğu keşfedilmiştir! ^[7]

Humanima

Damgalama Sürecinin Arkasındaki Nörobiyoloji

Damgalama sürecinin, beynin belirli bölgeleri ile ilişkili olduğu saptanmıştır. Kuşların beyninde yer alan IMM (İng: "intermediate medial mesopallium") bölgesinin, görsel damgalama ve daha spesifik olarak, damgalama nesnesi ile alakalı hafızadan sorumlu olduğu keşfedilmiştir. Kuvvetli damgalama sürecinden geçen yavrularda bu alanın, diğerlerine göre daha aktif olduğu gözlemlenmiştir. Benzer şekilde, IMM bölgesi hasarlı olan yavruların, özellikle damgalama ve buna bağlı hafızada sorunlar yaşadığı ve IMM bölgesinin görsel damgalama hafızası için elzem olduğu saptanmıştır.^{[8], [9]}

Sonuç

Sonuç olarak psikobiyolojide "damgalama" (İng: "imprinting"), çok genç bir hayvanın dikkatini görsel, işitsel veya dokunsal deneyime sahip olduğu ilk nesneye odakladığı ve ardından bu nesneyi takip ettiği bir öğrenme biçimidir. Doğada bu nesne, neredeyse her zaman bir ebeveyndir; ancakk deneylerde diğer hayvanlar ve cansız nesnelerin de damgalanabildiği görülmüştür. Damgalama yalnızca kuşlarda, özellikle tavuklarda, ördeklerde ve kazlarda yoğun bir şekilde incelenmiştir; ancak benzer bir öğrenme biçimi, görünüşe göre birçok memelinin ve bazı balıkların ve böceklerin yavrularında meydana gelmektedir. Yaban ördeği yavrularında ve evcil civcivlerde damgalama birkaç saat içinde gerçekleştirilebilir, ancak damgalama uyaranlarına karşı duyarlılık yaklaşık 30 saatte kaybolur. Damgalama dinamiklerini öğrenmek, doğadaki türlerin davranışlarını anlamak ve anlamlandırmak açısından büyük öneme sahiptir.