Yangın Söndürme Uçaklarından Atılan Kırmızı Sıvı Ne? İçeriğinde Neler Var ve Sağlığa Zararlı mı?

Orman yangınları ve benzeri büyük ölçekli yangınları olabildiğince çabuk söndürmenin yollarından biri yangın söndürme uçaklarıdır. Bu uçaklar, orman yangınlarını söndürmeye yardımcı olmak için, yangınların üzerine ve çevresine binlerce, kimi zaman on binlerce litre su ve diğer kimyasal madde boşaltırlar.

ABD gibi ülkelerde genellikle bu uçaklardan boşaltılan kırmızı sıvı, %70-80'i su, %10-15'u gübre, %5-15'i ise diğer kimyasallardan oluşan bir karışım olan, Phos-Chek adlı, özel olarak tasarlanmış bir yangın geciktiricidir (İng: "retardant").^[1] Gübre kısmında genelde amonyum fosfat ve/veya amonyum sülfat karışımı kullanılır. Diğer kimyasallar ise çoğunlukla sakız dolgunlaştırıcı (İng: "gum thickener"), akış pekiştirici (İng: "flow conditioner"), renklendirme ajanı (genelde pigment) ve korozyon önleyicilerden oluşur.^[5] Türkiye'de ise genellikle Neuvatec firmasının PW82 adlı bir ürünü kullanılmaktadır. Bu ürün de Phos-Chek ile benzer bir niteliktedir: %15-25 kadarı su, geri kalanı ise gübre ve güçlendiricilerdir.

Buradaki en kritik nokta, yangın geciktiricilerin amacının yangını söndürmek değil, kontrol altında tutmaktır. Çünkü daha önce de detaylıca anlattığımız üzere, yangını söndürenler neredeyse hiçbir zaman yangın söndürme uçakları/helikopterleri değildir; yangınları söndüren, neredeyse her zaman kara ekipleridir. Yangınla mücadeleye dönük hava araçlarının görevi, kara ekiplerine yardımcı olmak ve onlara zaman kazandırmaktır. Örneğin yangın geciktiriciler içerisindeki %70-80 oranındaki su, aslında yangını söndürme amacıyla değil, birazdan detaylarını göreceğimiz üzere yangını geciktiren kimyasalların ilgili yerlere ulaştırılması ve sonrasında buharlaşarak ardında aktif bir kimyasal bileşen bırakması amacıyla karışıma eklenmektedir.

Aslında yangın geciktiricilerin orijinal karışımı renksizdir; kırmızı değildir. Bu kırmızı pigment, geciktiricinin tam olarak nereye düştüğünü daha kolay görebilmek için, sonradan ve bilerek eklenir. Geciktiriciyi kullanmanın en etkili yolu, henüz yanmayan yerlerin yangın geciktiriciyle bir an önce kaplanması ve bu sayede yangının bu geciktirici duvarına çarparak yavaşlamasıdır. Bu nedenle, yangının yolundaki bitki örtüsünün çoğunu, mümkün olduğunca kapatmak gerekmektedir.

Wired

Yangın Geciktiriciler Nasıl Çalışır?

Orman yangınlarıyla ilgili en büyük problem, bu tür yangınların çok hızlı bir şekilde kontrolden çıkabilmesidir. Bu nedenle yangının yolunda, "alev geciktirici bir blokaj" oluşturmaya yardımcı olmak için havadan yangına müdahale edilir. Bu müdahale, kara ekiplerinin aktivitesi etkisini gösterene kadar yangının büyümesini ve kontrolden çıkmasını engeller (veya en azından yavaşlatır).

Geciktirici çözelti, yaklaşmakta olan bir yangın henüz o bölgeye gelmeden önce kimyasal bir yangın bariyeri oluşturmak için bitki örtüsüne uygulanır. Bu çözelti, yangını sürdürmeyi sağlayacak yakıtı (kuru bitki ve ağaç örtüsünü) kaplar. Yangın yaklaştıkça artan sıcaklıklar, bu kaplamanın içeriğindeki suyu buharlaştırır. Geriye kalan yangın geciktirici bileşen, normalde yangın için yakıt sağlayan odunsu malzemede, çimenlerde, iğnelerde ve benzeri diğer maddelerde bulunan selüloz ile reaksiyona girer.

Alevler nedeniyle ısı transferi devam ettikçe, yangın geciktiriciyle karışmış selülozlu malzeme ayrışmaya başlayarak etrafa su buharı yayar. Bu buhar, gelmekte olan ateşi soğutur ve geride kalan yakıtlara hava akışını hem yalıtan hem de kısıtlayan siyah, grafit benzeri, yanıcı olmayan bir karbon kaplama bırakır. Bu meydana geldiğinde, yakıta muhtaç olan yangının yoğunluğu azalır ve kontrolün sağlanması çok daha kolay hâle gelir.

Spesifik bir orman yangını sırasında tüketilmeyen yangın geciktirici kalıntıları, yakıtın tutuşmasını ve alev yayılmasını önlemede ve kontrol etmede etkili olmaya devam edecektir. Nihayetinde bu artıklar, zamanla bölgede yaşanan esneme veya bölgeye yağan yağışlar yoluyla dağılacaktır. 

Times of Israel

Yangın Geciktiriciler Sağlıklı mı?

"Tehlikeli" kabul edilen bileşenleri %1'den az, karsinojenleriyse %0.1'den az içeren karışımlar, dünyanın birçok yerinde "güvenli" kabul edilmektedir. Birleşik Devletler İş Güvenliği ve Sağlık Müdürlüğü'nün (OSHA) sınıflandırmasına göre Phos-Chek, "tehlikeli" bir madde olarak kategorize edilmektedir.

Bunun gerekçesi, Phos-Chek gibi karışımların kuru toz kısmının tozlaştırılmış ve granüler içerikte diamonyum sülfat tuzları içermesidir (bu tuzlar, çok düşük oranlarda içme suyuna ve hayvan yemlerine de karıştırılabilmektedir). Rüzgarlı koşullarda bu toz uçmaya başlayabilir ve solunacak olursa akciğerlerde hasara neden olabilir. Bu da teknik olarak karışımı "tehlikeli" bir madde hâline getirmektedir. Ancak bu granüller suyla karıştırıldığında artık tozlaşma ihtimali ortadan kalkar ve bu nedenle tehlikeli olmaktan çıkar.

Phos-Chek ve PW82 gibi ürünler, geçmişte kullanılan borat gibi alev geciktiricilerinden çok daha az toksiktir. Genel olarak yangın geciktiriciler/retardantlar içinde bilinen kanserojenler, arsenik, siyanür veya ağır metaller gibi toksik maddeler bulunmamaktadır. Ayrıca bugüne kadar geciktirici bileşenlerin hiçbirinin insanlar üzerinde uzun vadeli veya kronik olarak olumsuz bir sağlık etkisi keşfedilmemiştir.

Birleşik Devletler Tarım Bakanlığı'nın Orman Hizmetleri tarafından yapılan incelemeye göre Phos-Chek, yutulduğunda veya deri yoluyla temas ediliğinde toksik olan bir bileşik değildir. Ayrıca gözler ve deri için de dikkate değer bir irrite edici madde değildir.

İnsanla teması halinde, insan derisinde bulunan kesik veya çizikler ile çatlamış veya güneşten yanmış ciltle değmişse hafif bir yanma yapabilir. Bu yanma sağlık açısından önemli bir risk teşkil etmez ve temas eden bölge su veya sabunla derhal yıkandığında birkaç dakika içinde yanma hissi ortadan kalkacaktır. Yıkadıktan sonra kurumayı ve çatlamayı en aza indirmek için nemlendirici bir el kremi kullanmakta fayda vardır. Yapılarla veya materyallerle temasında ürün kurumadan basit bir yıkama veya fırçalamayla ürün bertaraf edilecektir.

The Washington Post

Yangın Geciktirici İçinde Başka Neler Var?

Performans Katkı Maddeleri

Yangın geciktirici formülasyonlarına, tuzlara ek olarak nispeten küçük miktarlarda performans katkı maddeleri dahil edilir. Örneğin, ekili guar fasulyesinden ekstrakte edilen bir guar zamkı, koyulaştırma amacıyla karışıma dahil edilebilir. Bu sayede geciktirici solüsyon karışımı, uçan bir araçtan yere doğru serbest düşüşle bırakılırken bir arada kalabilir ve böylece uygulanan solüsyon hedefe ulaşabilir. Aksi takdirde geciktiricinin yangını besleyen yakıta yapışması mümkün olmayacaktır ve müdahale başarısızlıkla sonuçlanacaktır. Bu kıvam arttırıcı molekül, ayrıca dondurma gibi gıda ürünlerinde bileşen olarak kullanılır. Bununla birlikte, guar sakızı kuru bir tozdur ve bu nedenle tıpkı yukarıda sözünü ettiğimiz tuzlar gibi, potansiyel olarak solunum tahrişine sebep olabilir (ve bu nedenle de bazı düzenleyici kriterler altında "tehlikeli" olarak kabul edilir. Bunun haricinde guar sakızı, Birleşik Devletler Gıda ve İlaç Başkanlığı (FDA) tarafından "genellikle güvenli" olarak onaylanmıştır.

Akış Düzenleyici

Buna ek olarak solüsyonlara akış düzenleyiciler de eklenmektedir. Bu bileşen, karışıma dahil olacak maddelerin kolayca aktarılıp karıştırılabilmelerini sağlayarak geciktirici çözeltilerin oluşturulabilmesini mümkün kılmaktadır. Örneğin Phos-Chek geciktiricilerde kullanılan akış düzenleyiciler, sofra tuzlarında da aynı amaçla kullanılmaktadır. Bu düzenleyicilerin önemli bir sağlık tehlikesi yoktur ve FDA tarafından "genellikle güvenli" olarak onaylanmıştır.

Renklendirici

Süreğen bir yangın engeli hazırlanabilmesi için, yangın geciktirici solüsyonun pilot ve kara ekipleri tarafından net bir şekilde görülebilmelidir; çünkü hiçbir zaman koridorun tamamı tek seferde hazırlanamaz. Dolayısıyla sonraki sortiler sırasında doğru hedeflerin geciktiriciye bulanabilmesi için pilotların önceki sortilerde bırakılan geciktiricileri rahatlıkla görebilmesi gerekir. Bu nedenle solüsyonlar içine genellikle parlak kırmızı bir renk sağlayan, pigmentler eklenmektedir.

Bu renklendiriciler, kalıcı veya uçucu nitelikte olabilmektedir. Kalıcı pigmentler yıllarca görünür kalırken, uçucu pigmentler doğal güneş ışığına maruz kaldıklarında, nispeten kısa süre içinde (genelde birkaç haftada) yok olmaktadır. Kalıcı pigmentler için demir oksit (yani ince öğütülmüş, suda çözünmeyen demir pası) gibi pigmentler kullanılırken; uçucu pigmentler, biyolojik olarak parçalanabilen, ışığa duyarlı, küçük parçacıklardan oluşmaktadır.

Kalıcı renk pigmentleriyle ilgili en büyük sorun, özellikle de insanların yaşam alanlarının etrafında veya içinde uygulandığında görsel olarak estetiği bozuyor olmasıdır; bunun haricinde her iki pigmentin de bilinen bir sağlık tehlikesi bulunmamaktadır.

The Times of Israel

Engelleyiciler (İnhibitörler)

Ormanlara yönelik olarak üretilen yangın geciktirici çözeltiler içerisine; taşıma, karıştırma ve dağıtım sırasında kullanılan, genellikle metalden yapılmış ekipmanları korozyondan korumak için çok küçük miktarlarda inhibitörler de eklenmektedir. Bu inhibitörler; göz, cilt ve solunum tahrişine neden olma potansiyelleri nedeniyle, toplu olarak veya büyük konsantrasyonlarda kullanıldıklarında "tehlikeli" olarak kabul edilebilirler. Ancak yaygın yangın geciktiricilerinde kullanılan %1'den düşük miktarlar, bu inhibitörlerin tehlikeli olmayan miktarlarda kalmasını sağlamaktadır.

Yangın Söndürücüler Tamamen Masum Değil!

Yine de bu tür geciktiriciler, üzerine boca edildiği flora (bitki örtüsü) ve fauna (hayvan örtüsü) için pek harika bir şey de sayılmaz. Neyse ki hayvanların çoğu, zaten alevlerin sıcaklığı nedeniyle yangın bölgelerinden kaçacaktır; bu nedenle çok az hayvan herhangi bir kimyasal ile uğraşmak zorunda kalmaktadır.

Ama yangın bölgesinden kaçmak konusunda neredeyse tamamen başarısız olan bir hayvan grubu vardır: balıklar. Gübre, su kaynaklarını kirletebilen ve balıklar için toksik olabilen bir madde olduğundan, yangın bölgesine Phos-Chek dökecek olan pilotların su birikintilerinden olabildiğince uzak durması önerilir.^[4] Ne yazık ki, bir uçaktan tek seferde ve oldukça geniş bir alana Phos-Chek bırakıldığı için, pilotların su kaynaklarını ıskalaması her zaman mümkün olmaz; ama yine de pilotlar, su kütlelerinden uzak durmak için ellerinden gelenin en iyisini yapacaklardır.

Aslında Phos-Chek gibi yangın söndürücüler, yangın söndürüldükten sonra alanın yeniden büyümesine yardımcı olacak gübreler kullanılarak tasarlanmaktadır. Bu karışım bölgeyi gübreleyerek, orman yangını sonrasında yeni bitki büyümesini teşvik edecektir. Ancak diğer gübreler gibi, eğer yangın gecikticiriler de bitki örtüsünden uzaklaştırılmazlarsa, yaprakların kahverengileşmesine ve nihayetinde bitkinin solmasına neden olabilmektedir. Ancak yağmurdan sonra, genelde bitkiler normale döner ve eklenen bitki besinleri sayesinde bu bitkilerin büyüme hızı artabilir.

Öte yandan bu geçici kararmalar, özellikle de soyu tükenme riski altında olan bitkileri de öldürme potansiyeline sahip olduğundan, doğa koruma kültürü gelişmiş olan bölgelerde pilotlar tehlike altında olduğu bilinen bitki türlerinden de uzak durmaya yönlendirilirler. Bu maddeye bulanmış çoğu bitki ve ağaç, yağmur suları ve zamanla, kalıcı bir hasar almaksızın temizleneceklerdir.

Görebileceğiniz gibi, bu kadar yüksek hacimlerde uygulanabilen ve aynı zaman tamamen zararsız olan bir alev geciktirici henüz icat edilebilmiş değildir; ancak birçok durumda bu geciktiricilerin kullanılması, kontrolsüz bir yangının (özellikle de yangına muhtaç olmayan bölgelerde) yanmasına izin vermekten daha iyidir.

WBUR

Yangın Geciktiriciler Ne Kadar Etkili?

Geciktiricilerin ne kadar etkili olduğu da net değildir: ABD Orman Hizmetleri, geciktiriciler ile yapılan müdahalelerin, sadece su ile yapılan müdahalelerden 2 kat civarında daha etkili olduğunu iddia etmektedir. Bunun arkasında yatan temel mantık, geciktirici nitelikteki karışımın sadece suya nazaran çok daha yavaş buharlaşması ve bu sayede kara ekiplerine daha çok zaman kazandırmasıdır.

Ne var ki konu hakkında yapılan birçok çalışma, bu geciktiricilerin dikkate değer bir işlevi olduğunu veya sadece su kullanmaktan daha etkili olduğunu göstermeyi başaramamıştır.^{[2], [3]} Bu konuda bulunan geniş veri boşlukları ve akademik araştırma eksikleri de konunun belirsizliğini körüklemektedir.