Terminatör Gen Teknolojisi: Büyük Tohum Firmaları, Genleri Kullanarak Küçük Üreticilere Nasıl Hükmediyorlar?

Gen, kalıtımın fiziksel ve fonksiyonel birimi olan, başlangıcı ve sonu belli, anlamlı DNA bölgeleridir. Genlere bakılarak birçok bilgi edinmek mümkündür. Genetik kavramı, isminden de anlaşıldığı üzere, gen ile ilgilidir ve canlılardaki kalıtım ve çeşitliliği inceleyen biyolojinin bir alt bilim dalıdır.

Bu noktada birbiri ile ilişkili olan promotör ve terminatör terimleri, asıl konumuz olan terminatör gen teknolojisini anlamada önemlidir: DNA boyunca yer alan özgün nükleotit dizileri, gen transkripsiyonunun başlama ve sonlanma noktalarını belirler. RNA polimerazın bağlandığı ve transkripsiyonun başlatıldığı DNA dizisine promotör (P), transkripsiyonun sonlanma sinyalini veren DNA dizisine terminatör (T) adı verilir^[1]. RNA polimeraz enzimlerinin düzenlenmesinde görev alan bu iki sekans, aktarılmak istenen genin, bitki hücrelerindeki ifade edilmesinde ana rol oynayan iki yapıdır.

Biyolojik çeşitlilik ya da diğer ismiyle biyoçeşitlilik kavramı tüm dünyadaki ya da belirli bir habitattaki tüm yaşam çeşitliliğinin genel tanımıdır. Biyoteknoloji ise doğal olarak var olmayan ya da yeterli miktarda bulunmayan maddeleri elde etmek için çeşitli mühendislik dallarının yardımı ile biyolojik süreçleri kullanarak ürün elde etmeyi amaçlayan teknolojidir. Son olarak, genetiği değiştirilmiş organizma (GDO) ise genetik mühendisliğinin ürettiği, genetik yapısı değiştirilmiş olan tüm canlılardır.

National Human Genome Research Institute

Terminatör Teknoloji Nedir?

Kısaltması GURT (İng: "Genetic Use Restriction Technology") olan bu kavram, Türkçede Genetik Kullanım Kısıtlama Teknolojisi olarak adlandırılır. Genetik materyalin izinsiz kullanımını engellemek için üreme ya da başka bir özelliğin ifade edilmesini kısıtlayan, yani spesifik olarak genetik mekanizmaların kısıtlanmasını sağlayan yöntemlere verilen genel isimdir^[2].

Bitkinin genlerine aktarılma işlemi, gen mühendisliğinin görev aldığı, adım adım ilerleyen bir prosedürdür. 1998 yılında, Melvin J. Oliver ve arkadaşları tarafından geliştirilen ve karmaşık bir sistemi olan terminatör teknoloji de GURT’un bir çeşididir. Bazı kesimler tarafından yok edici teknoloji olarak da kabul edilmektedir; çünkü kısır bitki üretmek amaçlanmıştır.

Terminatör tohum kavramı kısaca, yapılan ilk hasattan sonra tekrar kullanılamayan yani "tek kullanımlık tohum" anlamına gelir. Terminatör teknoloji ikinci kuşak tohumların steril olup, hasat edilmiş tohumların yeniden ekildiğinde ürün veremeyecek şekilde dizayn edilmesine yarar.

Terminatör teknoloji üç temel gen üzerinde etki göstererek çalışır ve bunların görevleri birbirinden farklıdır. Bu genler sırası ile: terminatör, rekombinaz ve represör genleridir^[3]. Terminatör genin işlevi represör gen sayesinde engellenir ve daha sonra aktivatör geni, kimyasal madde uygulanması ile birlikte terminatör genini aktive eder.

See What Grows

Bio

1998 Yılına Damgasını Vurmuş Dava

Patentli bir ürün sahibi olan Monsanto Canada Inc şirketi ile Kanadalı bir çiftçi olan Percy Schmeiser arasında 1998 gündeminde popüler olan büyük bir hikaye başladı. Hatta, 2009 yılında “David vs. Monsanto” adlı bir belgesel bile çekildi.

Kısaca bu hikayeden bahsetmek gerekirse: Monsanto Canada Inc’in genetiği değiştirilmiş ürünü, genetiği değiştirilmemiş ürün yetiştiren Percy Schmeiser’ın tarlasına fırtınalı hava koşullarından dolayı sürüklendi ve çapraz tozlaşma sonucu ürünlerine karıştı. Bu durum iki tarafın da mağdur olmasına neden oldu. Schmeiser, genetiği değiştirilmemiş ürün yetiştirmek isterken yaklaşık 50 yıldır uğraştığı tarlası kirlendi ve diğer yandan Monsanto da patentli olan ürünlerinin birisi tarafından satın alınmadan kullanıldığını öğrenince sinirlendi. Çekişmeli dava sürecinden sonra davayı Percy Schmeiser kazandı. Terminatör teknolojinin olay ile ilgisi ise çok basit:

Eğer Monsanto bu teknolojiyi kullansaydı patentli ürünleri için endişelenmek zorunda kalmayacaktı; öte yandan Schmeiser da ilk hasadından sonra tarlasında istemediği tohumdan kurtulacaktı ve iki taraf da daha az bir zararla bu işten kurtulacaktı.

Fakat o zamanki şartlarda Monsanto bu teknolojiye sahip değildi. Sonrasında bu hikaye birçok tohum şirketine ders oldu ve ürünleri patentli bile olsa terminatör teknolojiyi kullanmayı seçti.

Smallfarmcanada.ca

Tartışmalı Konular

Patentli ürün sahibi şirketlere bağımlı hale gelmek, özellikle çiftçileri endişelendiren konuların başında gelmektedir. Ürün devamlılığını aynı tohumdan sağlamak isteyen çiftçiler tekrar aynı tohumu kullanamayacakları için, yeniden satın almak durumundadırlar. Bu durumda da çiftçiler şirketlere bağımlı hale gelecektir. Özellikle küçük ve bağımsız çiftçiler bu duruma karşı çıkmaktadırlar.

Bir diğer tartışılan konu ise terminatör teknolojinin insan ve hayvan sağlığı üzerindeki etkileridir. Genetiği Değiştirilmiş Organizmaları üretmek için kullanılan bazı kimyasalların insanlara ve çevre sağlığına ne düzeyde zarar verdiği net olmadığı için, terminatör gen teknolojisinin etkileri de tartışılan ama henüz sonuç alınamamış bir konudur. GDO’nun sağlık üzerindeki uzun dönem etkileri tam olarak bilinemediği gibi, terminatör teknolojinin de etkileri saptanamamaktadır ve bu durum, hem çevreci grupları hem de birçok insanı rahatsız etmektedir.

Convention on Biological Diversity

Sonuç

Birleşmiş Milletler Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi, biyoçeşitliliği uluslararası hukuk düzeyinde kapsamlı bir şekilde ifade eden önemli sözleşmeler arasındadır. 1992 yılında çıkan Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi de 2000 yılında terminatör teknoloji ile ilgili açıklamalarda bulundu. Tarafların beşinci konferansında, birçok ülkenin terminatör teknoloji kullanımının yasaklanması isteği geri çevrildi. Bu konu hakkında çok fazla iddia ve çalışma bulunsa da şu anda herhangi bir yasaklanma söz konusu değildir.