"İnsanın evrimi" konusu başlı başına çok geniş bir konu ve tek bir cevapta işlemeyi geçtim, tek bir makalede bile işlemek çok zor. Fakat ben size burada insanın evriminden kısaca bahsedeceğim;
İnsanın Evrimi: İnsanlar Nasıl Evrimleşti? İnsanların Ataları Kimlerdi?
Sorunuzu temel bir başlık altında toplayıp, detaylı bir şekilde alt başlıklara ayırmayı tercih ediyorum. Böylelikle daha rahat bir şekilde konuyu kavrayabilir, aradığınızı bulabilir, ileride referans olarak kullanabilirsiniz.
Kime İnsan Diyoruz?
Burada "insan" derken neyi kastettiğimiz çok önemli. Şunu bilmeliyiz ki: insan derken taksonomide bir cins olan "homo" cinsini kastediyoruz. Bildiğimiz tüm insan türleri bu taksonomik cins altında sınıflandırılıyor. Bu cinsin içinde nesli tükenmiş pek çok insan türü var, şu anda yaşayan tek insan türü, bizler, "homo sapiens" türüyüz. Aslında burada taksonomiyi kullanarak "homo" cinsine bağlı olduğumuzu fark edebilirsiniz.
Buraya kadar anladıysak, şimdi daha detaylı bir şekilde insanın taksonomik olarak gösterimine inebilir ve insanın üstündeki taksonlara bakabiliriz;
Taksonomide İnsan
Homo cinsine ait olan kabaca (temel taksonlarla) takip edecek olursak;
"Neomura - Ökaryotlar (Eukaryota) - Hayvanlar (Animalia) - Gerçek Dokulular (Eumetazoa) - Parahoxlu Hayvanlar (Parahoxozoa) - İkincil Ağızlılar (Deuterostomia) - Kordalılar (Chordata) - Omurgalılar (Vertebrata) - Memeliler (Mammalia) - Theriimorpha - Theriiformes - Trechnotheria - Cladotheria - Doğuran Memeliler (Theria) - Eteneliler (Eutheria) -burada keselilerden ayrılıyoruz - Primatlar (Primates) - Kuru Burunlu Primatlar (Haplorhini) -burada ıslak burunlu primatlardan ayrılıyoruz - Simiyenler (Simiiformes) - Aşağı Burunlu Maymunlar (Catarrhini) - Kuyruksuz Maymunlar (Hominoidea) - ve işte bu noktada insanlara ait olan en önemli taksonlara ulaşmış oluyoruz... İnsangiller (Hominidae) - Afrika insansıları (Homininae) - Hominini - Hominina veya Australopithecina - İnsan (Homo)"
Yukarıdaki yolu kendiniz izlemek ve grafik halinde görmek isterseniz Evrim Ağacı'nın Yaşam Ağacı bölümüne bakabilirsiniz.
Bu ağ aslında insanın nereden geldiğini görmek için iyi bir yol. Fakat burada tek tek insanın evrimsel sürecini işlemek mümkün olmayacağından değinmeyeceğim. Bunun yerine daha detaysız bir şekilde aşağıda insan evriminden bahsedeceğim;
İnsanın Evrimi
Burada şunu unutmamalıyız ki insanın evrimi "homo" türlerinden ibaret değil, insanın evrimini anlamak için homo öncesi türler diye ayırdığımız türleri de incelememiz şart. Fakat burada sadece homo türlerine değineceğim. Aşağıya homo öncesi türlerden bazılarını ekliyorum;
- Sahelanthropus tchadensis
- Australopithecus africanus
- Australopithecus anamensis
- Orrorin tugenensis
- Australopithecus garhi
Şimdi Homo türlerine bir bakalım;
- Homo sapiens (bizler)
- Homo neanderthalensis
- Homo heidelbergensis (türümüzün son atası olduğuna neredeyse emin olduğumuz tür)
- Homo rhodesiensis
- Homo antecessor
- Homo erectus
- Homo georgicus
- Homo ergaster
- Homo habilis
- Homo gautengensis
- Homo rudolfensis
Bu listedekiler Homo cinsine ait olan türler. Tabii ki buna eklenebilecek tartışmalı/tartışmasız türler var ama biz en çok bilinenleri ele alarak başlayalım;
Homo gautengensis
Homo türleri arasında gördüğümüz ilk insan türü, 2010 senesinde Darren Curnoe tarafından Güney Afrika'da keşfediliyor. Bu tür homo türleri arasında gördüğümüz ilk insan türü olduğu için sizin sorunuzdaki "İnsan başka bir türden geldiyse bu nedir?" sorusuna cevap bulmak için çok önemli. Öncelikle insanın yukarıda verdiğim taksonomik sıralamadaki ("ki bu sıralamayı bu detayları daha iyi kavramanız için verdim") gibi Australopithecus türlerinden geldiğini bilmeliyiz. Bu tür Australopithecus türlerindeki pek çok özelliği taşımasına rağmen diğer hiçbir türde görmediğimiz kadar fazla bir şekilde kendisinden sonra gelecek olan "Homo habilis" ve "Homo ergaster" türlerinin özelliklerini barındırıyor olmasıdır. İşte bu sebeple diğer Australopithecus türlerinden ayrılarak "Homo" cinsine dahil olmaktadır.
Bu sizin sorunuz için çok büyük bir önem taşıyor. Lütfen iyi anlamaya çalışın. Şimdi diğer Homo (insan) türlerine bir bakış atalım;
Homo habilis
"Elini kullanan adam" veya "kullanışlı adam" olarak da bilinen Homo habilis, Homo gautengensis türünden sonra karşımıza çıkan Homo türüdür. Bu türün elini kullandığına ve aletler yaptığına dair veriler bulunmuştur.
Homo rudolfensis
Homo rudolfensis, Homo habilis türünden sonra geliyor. İlk olarak Bernard Ngeneo tarafından 1972'de Kenya'nın Turkana Gölü'nün doğu yakasında keşfediliyor. Tür 1986 yılında ancak son haliyle tamamlanabildi. Tür üzerinde yapılan çalışmalar tek bir kafatasından yapılmıştır ve tür hatalı bir şekilde 3 milyon yıl öncesine ait çıksa da daha sonrasında bu hata düzeltilmiştir. İnsanın evrimini anlamak için çok önemli bir türdür.
Homo erectus
Meşhur türlerden birisi olan Homo erectus hakkında şu ana kadar bahsettiğim türlerden daha çok bilgi bulunmaktadır. Bu türün bireylerinin boyları 1.46 ile 1.85 metre arasında değişirken, kiloları 40 ile 68 kilogram arasında değişiklik göstermektedir.
Homo erectus, arada Homo erectus georgicus olarak anılan bir tür üzerinden evrimleşmiş olabilir. Bir diğer opsiyon da, Homo erectus'un evrimleşmesinden sonra, Homo erectus georgicus'un evrimleşmiş olması... Ne olursa olsun, elde bol miktarda geçiş türü olduğu görülmekte...[1]
Homo heidelbergensis
Uzun bir evrimsel yoldan sonra Homo heidelbergensis türü ile karşılaşıyoruz. Bu tür, bizim türümüzün son atası. Bu konuda neredeyse emin olsak bile hâlâ farklı görüşler bulunmakta. Tür, türe ait ilk keşfin 1907'de Almanya'da bulunan Heidelberg'de yapılmış olmasından ötürü bu ismi alıyor.
Ek bilgiler;
- Atapuerca'da türe ait 27-28 adet eksiksiz fosil bulunmuştur.
- Ölüleri gömme adeti (veya davranışı) görülen ilk Homo türüdür.
- Türe ait ilkel bir konuşma yetisi bulunduğuna dair çalışmalar sürmektedir.
Homo neanderthalensis
Evrimsel süreç ile yakından ilgilenen, ilgilenmeyen pek çok kişinin duymuş olabileceği Homo neanderthalensis türüne geldik. Bu tür hakkında bilgilerimiz diğer türlere göre daha fazladır. Türün biyolojik özellikleri kadar yaşam biçimi hakkında da pek çok bilgiye sahibiz. Böylelikle modern insanlara (bizler) kadar olan süreçteki gelişmeleri çok daha iyi bir şekilde anlayabiliyoruz. Beslenme diyetleri diğer insan türlerinden biraz farklı olup çok yüksek ağırlıklı et üzerinedir fakat ot ile beslenme de görülmektedir.
Ek bilgiler;
- Neandertallerde, Homo heidelbergensis türü gibi ölülerini gömerlerdi.
- Bu türün kafatası bizlerin kafatasında oldukça benzese de bizim kafatasımızdan biraz daha büyüktü ve ortalama 1450 cc kadardır.
- Tür nesiller içinde evrimleşmiş ve çok hızlı bir şekilde nesli tükenmiştir. Türün neslinin tükenmesinin en büyük sebebi Homo sapiens türüne ait özelliklerin popülasyona girip türün saflığını bozmasıdır.
Sonuç & Değerlendirme
Evrimsel süreç kısa bir cevapla açıklanacak kadar basit bir süreç değil, hatta öyle ki burada yazdıklarım insanın evrimini anlamak için sadece bir başlangıç niteliğinde. Buradan edindiğiniz bilgiler ile araştırma yapmaya başlayabilir ve yeni yazılar okuyabilirsiniz fakat evrimsel süreci ve özellikle insanın evrimini bir soru & cevap içeriğine, yazısına sığdırmak mümkün değil. Dolayısıyla sizlere okumanız için kaynaklar önereceğim. Bu kaynaklar Evrim Ağacı'ndan olacak fakat akademik kaynaklara bu yazının "Kaynakça" bölümünden erişebilirsiniz.
Önerilen okuma içerikleri;
- İnsan Evrimi: İnsanlar Nasıl Evrimleşti? İnsanların Ataları Kimlerdi? İnsanın Evriminde Hangi Türler Var? (Çağrı Mert Bakırcı)
- İnsan Evrimine Kısa Bir Bakış (Çağrı Mert Bakırcı)
- Neandertaller Teknik Beceriler Konusunda Ne Kadar Gelişmişti? (Uyarlayan: Eric Rose)
- İnsanın Soy Ağacı: Homo sapiens Türüne Ait En Detaylı Taksonomik Sınıflandırma! (Çağrı Mert Bakırcı)
Kaynaklar
- Ç. M. Bakırcı. İnsan Evrimi: İnsanlar Nasıl Evrimleşti? İnsanların Ataları Kimlerdi? İnsanın Evriminde Hangi Türler Var?. (30 Nisan 2011). Alındığı Tarih: 1 Kasım 2022. Alındığı Yer: Evrim Ağacı doi: 10.47023/ea.bilim.60. | Arşiv Bağlantısı
- H. H. Q. Heng. (2009). The Genome-Centric Concept: Resynthesis Of Evolutionary Theory. Wiley, sf: 512-525. doi: 10.1002/bies.200800182. | Arşiv Bağlantısı
- B. Wood, et al. (2011). The Evolutionary Context Of The First Hominins. Nature, sf: 347-352. doi: 10.1038/nature09709. | Arşiv Bağlantısı
- L. Eme, et al. (2017). Archaea And The Origin Of Eukaryotes. Nature Reviews Microbiology, sf: 711-723. doi: 10.1038/nrmicro.2017.133. | Arşiv Bağlantısı
- S. Bengtson, et al. (2009). The Controversial “Cambrian” Fossils Of The Vindhyan Are Real But More Than A Billion Years Older. Proceedings of the National Academy of Sciences, sf: 7729-7734. doi: 10.1073/pnas.0812460106. | Arşiv Bağlantısı
- M. S. Springer, et al. (2003). Placental Mammal Diversification And The Cretaceous–Tertiary Boundary. Proceedings of the National Academy of Sciences, sf: 1056-1061. doi: 10.1073/pnas.0334222100. | Arşiv Bağlantısı
- X. Zhou, et al. (2012). Phylogenomic Analysis Resolves The Interordinal Relationships And Rapid Diversification Of The Laurasiatherian Mammals. Systematic Biology, sf: 150-150. doi: 10.1093/sysbio/syr089. | Arşiv Bağlantısı
- L. Pozzi, et al. (2014). Primate Phylogenetic Relationships And Divergence Dates Inferred From Complete Mitochondrial Genomes. Molecular Phylogenetics and Evolution, sf: 165-183. doi: 10.1016/j.ympev.2014.02.023. | Arşiv Bağlantısı
- V. M. Sarich, et al. (2006). Immunological Time Scale For Hominid Evolution. American Association for the Advancement of Science (AAAS), sf: 1200-1203. doi: 10.1126/science.158.3805.1200. | Arşiv Bağlantısı
- M. Heads. (2009). Evolution And Biogeography Of Primates: A New Model Based On Molecular Phylogenetics, Vicariance And Plate Tectonics. Wiley, sf: 107-127. doi: 10.1111/j.1463-6409.2009.00411.x. | Arşiv Bağlantısı
- J. E. Janečka, et al. (2007). Molecular And Genomic Data Identify The Closest Living Relative Of Primates. American Association for the Advancement of Science (AAAS), sf: 792-794. doi: 10.1126/science.1147555. | Arşiv Bağlantısı
- A. Scally, et al. (2012). Insights Into Hominid Evolution From The Gorilla Genome Sequence. Nature, sf: 169-175. doi: 10.1038/nature10842. | Arşiv Bağlantısı
- R. D. Wilkinson, et al. (2011). Dating Primate Divergences Through An Integrated Analysis Of Palaeontological And Molecular Data. Systematic Biology, sf: 16-31. doi: 10.1093/sysbio/syq054. | Arşiv Bağlantısı
- C. O. Lovejoy, et al. (2009). The Great Divides: Ardipithecus Ramidus Reveals The Postcrania Of Our Last Common Ancestors With African Apes. American Association for the Advancement of Science (AAAS), sf: 73-106. doi: 10.1126/science.1175833. | Arşiv Bağlantısı
- S. Kumar, et al. (2005). Placing Confidence Limits On The Molecular Age Of The Human–Chimpanzee Divergence. Proceedings of the National Academy of Sciences, sf: 18842-18847. doi: 10.1073/pnas.0509585102. | Arşiv Bağlantısı
- R. D. Martin. (2001). Primates, Evolution Of. Pergamon, sf: 12032-12038. doi: 10.1016/B0-08-043076-7/03083-7. | Arşiv Bağlantısı
- K. D. Rose. (2005). The Earliest Primates. Wiley, sf: 159-173. doi: 10.1002/evan.1360030505. | Arşiv Bağlantısı
- L. Kordos, et al. (2001). Primates From Rudabánya: Allocation Of Specimens To Individuals, Sex And Age Categories. Journal of Human Evolution, sf: 17-39. doi: 10.1006/jhev.2000.0437. | Arşiv Bağlantısı
- T. Harrison. (1989). A New Species Of Micropithecus From The Middle Miocene Of Kenya. Journal of Human Evolution, sf: 537-557. doi: 10.1016/0047-2484(89)90017-1. | Arşiv Bağlantısı
- S. Moyà-Solà, et al. (2009). A Unique Middle Miocene European Hominoid And The Origins Of The Great Ape And Human Clade. Proceedings of the National Academy of Sciences, sf: 9601-9606. doi: 10.1073/pnas.0811730106. | Arşiv Bağlantısı
- J. Agusti, et al. (1990). Mammal Extinctions In The Vallesian (Upper Miocene). Extinction Events in Earth History, sf: 425-432. doi: 10.1007/BFb0011163. | Arşiv Bağlantısı
- J. Agustı́, et al. (2003). Explaining The End Of The Hominoid Experiment In Europe. Journal of Human Evolution, sf: 145-153. doi: 10.1016/S0047-2484(03)00091-5. | Arşiv Bağlantısı
- K. T. Uno, et al. (2011). Late Miocene To Pliocene Carbon Isotope Record Of Differential Diet Change Among East African Herbivores. Proceedings of the National Academy of Sciences, sf: 6509-6514. doi: 10.1073/pnas.1018435108. | Arşiv Bağlantısı
- C. Stewart, et al. (1998). Primate Evolution – In And Out Of Africa. Current Biology, sf: R582-R588. doi: 10.1016/S0960-9822(07)00367-3. | Arşiv Bağlantısı
- Y. Kunimatsu, et al. (2007). A New Late Miocene Great Ape From Kenya And Its Implications For The Origins Of African Great Apes And Humans. Proceedings of the National Academy of Sciences, sf: 19220-19225. doi: 10.1073/pnas.0706190104. | Arşiv Bağlantısı
- M. J. Benton, et al. (2007). Paleontological Evidence To Date The Tree Of Life. Molecular Biology and Evolution, sf: 26-53. doi: 10.1093/molbev/msl150. | Arşiv Bağlantısı
- M. Brunet, et al. (2002). A New Hominid From The Upper Miocene Of Chad, Central Africa. Nature, sf: 145-151. doi: 10.1038/nature00879. | Arşiv Bağlantısı
- A. V. Fedorov, et al. (2010). Tropical Cyclones And Permanent El Niño In The Early Pliocene Epoch. Nature, sf: 1066-1070. doi: 10.1038/nature08831. | Arşiv Bağlantısı
- T. E. Cerling, et al. (2011). Woody Cover And Hominin Environments In The Past 6 Million Years. Nature, sf: 51-56. doi: 10.1038/nature10306. | Arşiv Bağlantısı
- M. D. Leakey, et al. (1976). Fossil Hominids From The Laetolil Beds. Nature, sf: 460-466. doi: 10.1038/262460a0. | Arşiv Bağlantısı
- Nature. (2004). Eight Glacial Cycles From An Antarctic Ice Core. Nature, sf: 623-628. doi: 10.1038/nature02599. | Arşiv Bağlantısı
- D. S. Strait, et al. (1997). A Reappraisal Of Early Hominid Phylogeny. Journal of Human Evolution, sf: 17-82. doi: 10.1006/jhev.1996.0097. | Arşiv Bağlantısı
- P. B. DeMenocal. (2011). Climate And Human Evolution. American Association for the Advancement of Science (AAAS), sf: 540-542. doi: 10.1126/science.1190683. | Arşiv Bağlantısı
- N. A. Barnicot. (2005). Human Nutrition: Evolutionary Perspectives. Integrative Physiological & Behavioral Science, sf: 114-117. doi: 10.1007/BF02734246. | Arşiv Bağlantısı
- B. Wood, et al. (2002). The Human Genus. American Association for the Advancement of Science (AAAS), sf: 65-71. doi: 10.1126/science.284.5411.65. | Arşiv Bağlantısı
- F. Spoor, et al. (1994). Implications Of Early Hominid Labyrinthine Morphology For Evolution Of Human Bipedal Locomotion. Nature, sf: 645-648. doi: 10.1038/369645a0. | Arşiv Bağlantısı
- A. Vekua, et al. (2002). A New Skull Of Early Homo From Dmanisi, Georgia. American Association for the Advancement of Science (AAAS), sf: 85-89. doi: 10.1126/science.1072953. | Arşiv Bağlantısı
- D. Lordkipanidze, et al. (2007). Postcranial Evidence From Early Homo From Dmanisi, Georgia. Nature, sf: 305-310. doi: 10.1038/nature06134. | Arşiv Bağlantısı
- G. Manzi, et al. (2002). A Cranium For The Earliest Europeans: Phylogenetic Position Of The Hominid From Ceprano, Italy. Proceedings of the National Academy of Sciences, sf: 10011-10016. doi: 10.1073/pnas.151259998. | Arşiv Bağlantısı
- K. Harvati. (2003). The Neanderthal Taxonomic Position: Models Of Intra- And Inter-Specific Craniofacial Variation. Journal of Human Evolution, sf: 107-132. doi: 10.1016/S0047-2484(02)00208-7. | Arşiv Bağlantısı
- M. Krings, et al. (1997). Neandertal Dna Sequences And The Origin Of Modern Humans. Cell, sf: 19-30. doi: 10.1016/S0092-8674(00)80310-4. | Arşiv Bağlantısı
- R. E. Green, et al. (2008). A Complete Neandertal Mitochondrial Genome Sequence Determined By High-Throughput Sequencing. Cell, sf: 416-426. doi: 10.1016/j.cell.2008.06.021. | Arşiv Bağlantısı
- D. Serre, et al. (2004). No Evidence Of Neandertal Mtdna Contribution To Early Modern Humans. PLOS Biology, sf: e57. doi: 10.1371/journal.pbio.0020057. | Arşiv Bağlantısı
- M. B. Hebsgaard, et al. (2007). Evaluating Neanderthal Genetics And Phylogeny. Journal of Molecular Evolution, sf: 50-60. doi: 10.1007/s00239-006-0017-y. | Arşiv Bağlantısı
- J. Krause, et al. (2010). The Complete Mitochondrial Dna Genome Of An Unknown Hominin From Southern Siberia. Nature, sf: 894-897. doi: 10.1038/nature08976. | Arşiv Bağlantısı
- D. Reich, et al. (2010). Genetic History Of An Archaic Hominin Group From Denisova Cave In Siberia. Nature, sf: 1053-1060. doi: 10.1038/nature09710. | Arşiv Bağlantısı
- M. B. Mednikova. (2011). A Proximal Pedal Phalanx Of A Paleolithic Hominin From Denisova Cave, Altai. Institute of Archaeology and Ethnography SB RAS, sf: 129-138. doi: 10.1016/j.aeae.2011.06.017. | Arşiv Bağlantısı
- D. Reich, et al. (2011). Denisova Admixture And The First Modern Human Dispersals Into Southeast Asia And Oceania. The American Journal of Human Genetics, sf: 516-528. doi: 10.1016/j.ajhg.2011.09.005. | Arşiv Bağlantısı
- P. Brown, et al. (2004). A New Small-Bodied Hominin From The Late Pleistocene Of Flores, Indonesia. Nature, sf: 1055-1061. doi: 10.1038/nature02999. | Arşiv Bağlantısı
- D. Falk, et al. (2005). The Brain Of Lb1, Homo Floresiensis. American Association for the Advancement of Science (AAAS), sf: 242-245. doi: 10.1126/science.1109727. | Arşiv Bağlantısı
- D. Argue, et al. (2006). Homo Floresiensis: Microcephalic, Pygmoid, Australopithecus, Or Homo?. Journal of Human Evolution, sf: 360-374. doi: 10.1016/j.jhevol.2006.04.013. | Arşiv Bağlantısı
- R. D. Martin, et al. (2006). Flores Hominid: New Species Or Microcephalic Dwarf?. Wiley, sf: 1123-1145. doi: 10.1002/ar.a.20389. | Arşiv Bağlantısı
- S. H. Ambrose. (1998). Late Pleistocene Human Population Bottlenecks, Volcanic Winter, And Differentiation Of Modern Humans. Journal of Human Evolution, sf: 623-651. doi: 10.1006/jhev.1998.0219. | Arşiv Bağlantısı
- H. L. Norton, et al. (2007). Genetic Evidence For The Convergent Evolution Of Light Skin In Europeans And East Asians. Molecular Biology and Evolution, sf: 710-722. doi: 10.1093/molbev/msl203. | Arşiv Bağlantısı
- C. B. Stringer, et al. (2006). Genetic And Fossil Evidence For The Origin Of Modern Humans. American Association for the Advancement of Science (AAAS), sf: 1263-1268. doi: 10.1126/science.3125610. | Arşiv Bağlantısı
- R. L. Cann, et al. (1987). Mitochondrial Dna And Human Evolution. Nature, sf: 31-36. doi: 10.1038/325031a0. | Arşiv Bağlantısı
- V. Macaulay, et al. (2005). Single, Rapid Coastal Settlement Of Asia Revealed By Analysis Of Complete Mitochondrial Genomes. American Association for the Advancement of Science (AAAS), sf: 1034-1036. doi: 10.1126/science.1109792. | Arşiv Bağlantısı
- M. H. Wolpoff, et al. (2006). Modern Human Origins. American Association for the Advancement of Science (AAAS), sf: 772-774. doi: 10.1126/science.3136545. | Arşiv Bağlantısı
- J. D. Wall, et al. (2009). Detecting Ancient Admixture And Estimating Demographic Parameters In Multiple Human Populations. Molecular Biology and Evolution, sf: 1823-1827. doi: 10.1093/molbev/msp096. | Arşiv Bağlantısı
- R. E. Green, et al. (2010). A Draft Sequence Of The Neandertal Genome. American Association for the Advancement of Science (AAAS), sf: 710-722. doi: 10.1126/science.1188021. | Arşiv Bağlantısı
- D. J. Futuyma. (2022). Evri̇m Douglas J. Futuyma (Üçüncü Baskıdan Türkçe Çeviri). ISBN: 9786052829479. Yayınevi: Palme Yayıncılık. sf: 768.
- N. A. Campbell, et al. (2022). Campbell Biyoloji (12. Baskıdan Türkçe Çeviri). ISBN: 9786052828335. Yayınevi: Palme Yayıncılık. sf: 1490.
- D. E. Sadava. (2012). Life: The Science Of Biology, 10Th Edition. ISBN: 9781464141263. Yayınevi: W. H. Freeman. sf: 1263.
