Hipotez, tanımı gereği, yapılan bir gözleme yönelik geliştirilmiş olası bir açıklama demektir. Yine, tanımı gereği, henüz sınanmamış veya sınansa da istatistiki olarak anlamlı bir sonuca ulaşılamamış olması gerekir. Dolayısıyla hiçbir gözlem veya gerçek olmaksızın hipotez kurmak, muhtemelen hayal kurmak ile özdeş olacaktır. Bu türden bir düşünce üretebiliyorsanız, muhtemelen bunu hipotez olarak kategorize etmeniz dünyanın sonu olmaz ("no pun intended"); ancak biraz düşünürseniz, bunun epey zor olduğunu göreceksiniz.
"Dünya'nın sonu var." iddiası, ilk bakışta bir hipotezden ziyade; düz bir iddiaya benziyor (en azından verilmeye çalışılan örnek o yönde gibi). Sanıyorum doğru bir kategorizasyon, bunun bir "inanç" olduğunu söylemek olabilir. Çünkü bu haliyle henüz gerekçelendirilmemiştir, doğru olduğu gösterilmemiştir; dolayısıyla "bilgi" değildir. Eğer gerekçelendirilebilir ve doğru olduğu gösterilebilirse, "bilgi"ye dönüşür ve bir hipoteze temel olabilir.
Hipotezlerin doğası gereği belli bir gözleme yönelik açıklama olması gerekir. Ulusal Bilimler Akademisi tarafından yapılan, hipotezlerin resmi tanımı:
"Doğal dünya hakkında test edilebilir çıkarımlara gitmemizi sağlayan, yaklaşık bir ifadedir. Eğer bu çıkarımlar doğrulanırsa, hipotezin doğru olma ihtimali artar. Eğer çıkarımlar hatalıysa, orijinal hipotezin terk edilmesi veya modifiye edilmesi gerekir. Hipotezler, daha karmaşık çıkarımlar ve açıklamalar inşa etmekte kullanılabilirler."
Sözünü ettiğim zorluk da buradan gelmektedir: Sadece bir inanç olmaksızın bir şeylerin açıklaması olabilen bir cümle inşa etmek (görebildiğim kadarıyla) imkansıza yakın. Yani herhangi bir çıkarımı olmayan, herhangi bir açıklama çabasında bulunmayan bir hipotez inşa etmek pek mümkün değil. Mesela "Toplar düşer, çünkü büyü vardır." gibi bir iddia hipotez-adayı olurdu (ama muhtemelen yanlışlanamaz olduğu için ciddiye alınmazdı); fakat en nihayetinde bir gözlemin nedenini izah etme çabası bulunmaktadır ve bir çıkarımı vardır: "Eğer topların düşüşünü incelerseniz, büyüye ulaşabilirsiniz." gibi. Bu nedenle (kötü) bir hipotez-adayı olarak görülebilir.
Dahası, "Dünya'nın sonu var." örneği, "verisiz olarak geliştririlebilecek hipotezlere" yönelik pek iyi bir örnek de değil. Çünkü"Dünya'nın sonu var." iddiasını bir hipotez olarak alsaydık bile, bu örneği "hakkında verimizin olmadığı bir hipotez örneği" olarak sunmamız zordu; çünkü en nihayetinde bu tahminin de temel bir öncülü var: "Etrafımızdaki şeylerin genelde bir sonu var, dolayısıyla Dünya'nın da bir sonu var." Dünya'nın sonunun olacağı, doğrudan test edilmesi güç ama doğal dünya içerisinde kalan ve belirli çıkarımlar yapabileceğimiz bir iddia. Örneğin Dünya'yı bir bütün halinde tutmayı sağlayan süreçlerin değişimi incelenebilir (dolayısıyla Dünya'nın bir bütün olarak kalamayacağı bir durumun oluşup oluşamayacağı tespit edilebilir). Belirli çıkarımlarda bulunduğu için bir "hipotez" olarak kategorize edebilirdik; ancak "elde veri olmayan bir hipotez" olmazdı.
Hiçbir şeyi açıklamaya çalışmadan geliştirilen (hiçbir çıkarımı olmayan) ifadelerin hipotez olarak kategorize edilebileceğini pek sanmıyorum. Daha iyi örnekler üretilebilirse belki onlar üzerinden tek tek düşünülebilir.
Fakat genel olarak çok pedantik olmaya gerek yok; "hipotez", "teori" ve "kanun" gibi sözcükler, bilimde çok katı bir şekilde kullanılmayan ama halk arasında kastî algılar yaratmak için çarpıtılan kavramlar. Popüler bilimde bu nedenle bunlara yönelik çok tartışma var; ancak bilim insanları arasında "Bu söylediğin bir hipotez mi yoksa teori mi, hmm bunu bir çözelim." gibi bir tartışma pek dönmüyor. Sonuçta bilimi hakkıyla yapanlar, bilimin metodolojisini anlayan kişiler. O nedenle bir iddiadan söz ederken akademik kaynaklardan, araştırmalardan, elde edilen verilerden söz ediliyor; bunlara "hipotez" mi, "teori" mi dendiği önem taşımıyor. Halk, neyin ne anlama geldiğini genel olarak anlarsa ve "Evrim bir teori, demek ki ona inanmak saçma." gibi argümanların içi boşluğunu kavrarsa, bu konuda yeterli kavrayışa erişmiş demektir. Gerisi birazcık semantiğe giriyor.
Kaynaklar
- A. Hamer. What's The Difference Between A Fact, A Hypothesis, A Theory, And A Law In Science?. (1 Ağustos 2019). Alındığı Tarih: 13 Mart 2021. Alındığı Yer: Discovery | Arşiv Bağlantısı
- National Academy of Sciences. (2021). Science And Creationism: A View From The National Academy Of Sciences. ISBN: 0-309-06406-6. Yayınevi: National Academy Press.