Sevimli Şeyleri "Sevimli" Yapan Nedir? Sevimli Bulduğumuz Şeyleri Neden Sıkıştırmak ve Mıncıklamak İstiyoruz?

"Her şeyin yavrusu tatlıdır." denir. Sanıyoruz vombatlara, ekidnalara, ay-aylara veya Sumartra gergedanlarına bu bilgi ulaşmamış:

Holiztic Vet

Ama evet, bu istisnalar hariç, birçok türün yavruları bize çok daha sevimli gelir; fakat bunun, o yavruların "evrensel bir sevimlilik standardı"na uyuyor olmasıyla hiçbir alakası yoktur - çünkü böyle bir standart bulunmamaktadır. Eğer ahtapot-benzeri, 8 kollu bir uzaylı medeniyet Dünya'mıza gelseydi, bizim sevimli bulduğumuz şeyleri sevimli bulmayacaktı. Biz de onların sevimli buldukları şeyleri sevimli bulmayabilirdik. Bu, tamamen öznel, yani subjektif bir deneyimdir.

Ama insanların büyük kısmı, çok benzer şeyleri sevimli bulur. Örneğin YouTube'daki "günlük sevimlilik dozu"nuzu almak için izleyebileceğiniz videolara bir bakın: Hepsinde sevimli kedicikler, şapşal pandalar, birbirine sarılan maymunlar vardır.

Birbirinden çok farklı görünen hayvan yavrularında ortak bir şey olmalıdır, o "yavru olma" niteliğinden kaynaklı nesnel bir şey olmalıdır ki, Amerika'dan Afrika'ya, Inuitler'den Çin'e kadar herkes bu farklı şeyleri "sevimli" bulabilsin... Ve gerçekten de bir kıstas vardır!

Kindchenschema: Neyi Sevimli Buluyoruz?

1987 yılında The New York Times tarafından yapılan bir incelemede, insanların neden pandaları sevimli bulduğu konusu araştırıldı. Orada, şöyle anlatılıyor:^[1]

Hayvanat bahçesindeki insanlara pandaları neden sevimli bulduklarını sorun, kimi "gözleri nedeniyle" der, kimi "siyah ve beyaz olmaları" gibi şeyler söyler. Dr. Edgar E. Coons gibi bir davranışsal sinirbilimciye sorarsanız, dev pandaların çok basit bir nedenden ötürü dünyanın en çok sevilen hayvanı olduğunu söyleyecektir: Pandalar, insanlardaki "hedonik mekanizmaların" neredeyse yüce bir bileşimini harekete geçirdiği için sevimli bulunurlar. Yani insanlar "Yaa şunun şirinliğine baaak" veya "Çok tatlıııı" gibi şeyler demeye iten şeylerin hepsine sahiptirler: Siyah yuvaları içindeki iri gözler, yuvarlak yüz, pug-benzeri bir burun, dev pandaların yeni yürümeye başlayan çocuklar gibi yuvarlanma biçimleri... Zevk ve acının mekaniğini inceleyen New York Üniversitesi psikoloğu Dr. Coons'a göre, bunların, ebeveynlik içgüdülerimizi doğuştan tetiklediğine dair önemli kanıtlar var.

Anlayacağınız, bir şeyleri sevimli bulmamızdaki kıstas, adını saydığımız hayvanların/nesnelerin hepsinin bizim bebeklerimize benziyor olmasıdır.^[2] Bir diğer deyişle: Bir şey, bizim yavrularımıza ne kadar benziyorsa, onları o kadar "sevimli", "tatlı", "şeker" buluruz.^[3]

Elbette bu benzerliğin illâ kusursuz olması gerekmez. Sadece bebeklerimize "benzer" fiziksel özellikleri yansıtmaları yeterlidir. Nobel Ödüllü davranış bilimci Konrad Lorenz, buna Kindchenschema yani "bebek şeması" adını vermiştir.^[4] Vücuda göre büyük bir kafa, kafaya göre büyük gözler, küçük bir burun, şişkin ve yuvarlak bir kafatası, küçük bir çene veya ağız:

Wikipedia

Bunlar, insan yavrularını tanımlayan temel özelliklerdir. Büyüdükçe, vücudumuzu oluşturan yumuşak doku ile sert dokuların yapısı değiştiği için, bu özelliklerimizi de yitirmeye başlarız:

Wikipedia

Buna bağlı olarak da birçok insan "sevimli" sıfatını yitirip, başka sıfatlara geçiş yapar: "Güçlü", "güzel", "çekici" veya "bakımlı" gibi...

K-pop ve EDAR Geni

İlginç bir şekilde, son dönemde yükselişe geçen Güney Kore Pop Müziği, yani K-pop furyasıyla birlikte başlayan bir tartışma, yetişkin Doğu Asyalılar'ın da neden birçok insan tarafından "sevimli" bulunduğuyla ilgilidir.

Bu konudaki hipotezlerden biri, ektodisplasin A reseptörü geni olarak da bilinen EDAR genindeki bir mutasyonun, bu coğrafyada yaşayan insanların bebeksi özelliklerini yetişkinlikte de korumaya devam ettiğiyle ilgilidir. Bu genin 370. nükleotitinde 30.000 yıl kadar önce meydana gelen 370A isimli bir mutasyonun, bugün Kore veya Japonya gibi ülkelerde yaşayan insanların daha uzun süre bebeksi bir görünüme sahip olmasına neden olduğu düşünülmektedir.

Bu konuda kesin bir yargı bulunmamaktadır; ancak bu genin cinsel seçilimle günümüze kadar korunduğuna karşı çıkan araştırmacılar da mevcuttur. Yine de spesifik bazı genlerin, bazı insanların daha bebeksi gözükmesine neden olup, insan zihninde "sevimlilik" algısını tetiklemesi gerçekten ilgi çekici bir hipotezdir.

Sevimlilik Algısının Evrimi

EDAR geninin bu işte bir rolü var mı, bunu zaman gösterecek; ama kesin olarak bildiğimiz bir şey var: İnsan bebeklerine benzeyen şeylerin sevimli olarak algılanması, doğrudan evrimsel bir anlama sahiptir.

Emory Üniversitesi'nden psikolog Stephan Hamann gibi araştırmacıların fonksiyonel MRI ile yaptıkları çalışmalara göre, bu bebeksi özellikleri gördüğümüz anda, beynimizin orbital frontal korteksi ve nucleus accumbens bölgeleri ateşlenmektedir.^[4] Orbital frontal korteks, bilinçli kararlar sırasındaki duygu ve ödül mekanizmasını temsil eden bölümdür:^[5]

Wikipedia

Çalışmalarının sonuçlarını The Washington Post'a anlatan Hamann, şöyle anlatıyor:^[6]

Orta orbital kortekste artan aktivite, genellikle zevk ve olumlu duygu ile ilişkilidir. Bazı kanıtlar, uyaran 'neotenöz' olduğunda, yani genç özelliklere sahip olduğunda beyin aktivitesinin daha fazla olduğunu öne sürüyor. Bu özellikler şunlardır: düğme gibi bir burun, büyük gözler, büyük bir sallanan kafa, tombul ekstremiteler veya tombul yanaklar.

Nucleus accumbens ise memnuniyet ve pozitif öğrenme gibi görevlerden sorumludur:

Wikimedia

Bu yüzden sevimli şeylere bakarken kendinizi mutlu, huzurlu ve sevinçli hissederiz ve birazdan değineceğimiz gibi, o sevimli şeye ulaşma yönünde bilinçli bir tercihte bulunuruz.

Bakım Avantajı

Ama bu hissin evrimsel tek anlamı sizi mutlu etmek değildir: İnsan bebeklerini sevimli bulmanın direkt bir sonucu, onlara yönelik bakım davranışı sergileme arzusudur.^[7] Yapılan çok sayıda çalışmada, sevimli olarak algılanan şeylerin, yetişkinlerden ilgi görme, korunma ve hatta evlat edinme gibi "sahiplenme davranışlarını" deneyimleme şansının çok daha yüksek olduğunu göstermektedir.^{[8], [9]} Ayrıca insanlar sevimli buldukları şeyleri daha sevilebilir, arkadaş canlısı, sağlıklı ve başarılı da bulmaktadırlar.^[10] Öyle ki, bir çocuk/genç ne kadar çocuksu bir görünüme sahipse, ebeveynlerinden fiziksel şiddet görme ihtimali de o kadar azalmaktaıdr.^[11]

Pazarlama Manipülasyonu

Eğer bu inandırıcı gelmiyorsa, şu ilginizi çekebilir: Pazarlama uzmanları ve grafik tasarımcılar, bu gerçeği çoktan çözdüler ve on yıllardır bize pazarlamaktalar. Mickey Mouse'un evrimini ele alalım: Epic Rap Battles'da da söylendiği gibi (bu videonun 02:53 kısmını izleyebilirsiniz) 3 yuvarlakla Dünya'ya hükmeden Walt Disney'in faresi, yıllar içerisinde hep daha bebeksi bir görünüme sahip olacak biçimde evrimleşmiştir:^[12]

Dave Lee Down Under

Disney yaratımı olan tüm karakterlerde, eğer amaç sevimlilikse, aynı evrimi görüyoruz. Beyaz kuyruklu bir geyik olan Bambi de aynı şekilde evrimleşmiştir: Daha iri bir kafa, daha büyük gözler, daha belirgin bir kafatası, daha yuvarlak bir alın, daha kısa ve kalın bacaklar ve kollar...^[13]

Benzer şekilde, daha şişman yanaklar da karakterleri insan bebeklerine benzetmenin yaygın bir yoludur. Bu, şirketlerin insan duygularını ve türümüzün en temel dürtülerini nasıl manipüle ettiğini gösteren harika bir örnektir!

Sevimlilik Ne İşe Yarar?

Tüm bunların evrimsel anlamı, buraya kadar anlattığımızdan daha bile derindir. Daha önce detaylıca anlattığımız gibi, evrimsel biyolojide "neoteni" dediğimiz bir kavram bulunmaktadır. Neoteni, bir organizmanın fizyolojik gelişiminin bir kısmının veya tamamının, evrimsel süreçte yavaşlaması demektir.^[14] Yine daha önceden, insan bebeklerinin neden bu kadar aciz olduğunu anlatmıştık:

Yukarıdaki videoda, bebeklerimizin gelişimlerinin diğer memeli hayvanlara göre ne kadar yavaş olduğunu, bunun özellikle de kadın anatomisinin evrimiyle ilişkisini görmüştük. Ama burada, bebeklerimizin neden aciz olduğunu gösteren ikinci bir nedenle daha tanışıyoruz: Ertelenmiş bir gelişim, dolayısıyla bebeksi özellikleri daha uzun süre koruyabilme yeteneği, yavruların ebeveynlerinden daha uzun bir süre bakım görebilmesini ve zor hayata daha çok hazırlanabilmelerini sağlamaktadır.^[15] Bebeksi ve çocuksu özellikler, ebeveynlerde sevimlilik dürtüsünü tetikleyerek daha kaliteli bir bakımı pekiştirmektedir.^[16]

Bunu da deneysel olarak görmemiz mümkündür: Öncelikle, yazının başında biraz bahsettiğimiz gibi, yapılan çalışmalar, vücuda göre iri kafa gibi "sevimlilik kriterleri"nin kültüre özgü olmadığını, neredeyse evrensel olarak tüm kültürlerde bulunduğunu göstermektedir (her ne kadar her kültürde sevimliliğin sosyal olarak kabul edilme ile ilişkili olduğu gösterilmiş olsa da).^[17] Yani kimi güzel, yakışıklı, seksi, çekici, vs. bulduğunuz kültürden kültüre değişiyor olabilir; ama neyi sevimli bulduğunuz, kültürden kültüre ya hiç değişmez ya da çok az değişir. Bu da bize, neleri sevimli bulduğumuzun, insanlar farklı kültürlere ayrılmadan çok önce evrimleşmiş, çok temel bir özellik olduğunu göstermektedir.

Agora Bilim Pazarı

Rahatlama Kitabı: Suyun Üstünde Kalmamı Sağlayan Düşünceler

Hiçbir şey, pes etmeyen ufacık bir umuttan daha güçlü değildir.

Rahatlama Kitabı, zor günlerden çıkarılmış derslerin ve öyle zamanlarda biraz olsun iyi hissettirecek önerilerin bir derlemesi.

Gece Yarısı Kütüphanesi ve İnsanlar gibi sevilen kitapların yazarı Matt Haig, Rahatlama Kitabı’nda kendi deneyimlerinden öğrendiklerini, Marcus Aurelius, Emily Dickinson, James Baldwin gibi fikirleriyle ilham vermiş isimlerden edindikleriyle harmanlayarak yaşamın iniş ve çıkışları üzerine kısa ve umut dolu metinler sunuyor. Zihnin zindanlar yaratabileceğini ama yanında anahtarlarını da verdiğini gösteriyor bizlere. Mutluluğun ancak “olmanız beklenenleri” bir kenara bıraktığınızda filizlenebildiğini hatırlatarak, yaşama telaşı arasında şöyle bir yavaşlayıp, var olmanın güzelliği ve tahmin edilmezliğinin değerini bilmeyi yüceltiyor.

Bir dostun aklına, sarılmanın huzuruna –ve en kötü zamanlarda bile umudu hatırlamaya– ihtiyaç duyduğunuzda elinizde olmasını isteyeceğiniz bir kitap.

“Matt Haig insanlık halleriyle, onun aydınlık ve karanlığıyla empati kuruyor; mükemmel anlatılarını inşa etmek için renk paletinin tamamını kullanıyor.” —Neil Gaiman

“Modern hayatın keskin bir gözlemcisi.” —New York Times

Devamını Göster

₺230.00

Satın Al Tüm Ürünler

• Dış Sitelerde Paylaş

İkincisi, bu evrimsel geçmişi destekleyen şekilde, sevimlilik algısıyla bakım miktarını ilişkilendiren araştırmalar da vardır: Örneğin menopoz öncesi dönemde olan, yani üreme çağındaki kadınlar, menopoz sonrası dönemdeki kadınlara göre sevimli şeyleri daha bakılası bulmaktadırlar ve onlara daha çok zaman ayırmaktadırlar. Eğer bir kadın, östrojen ve progesteron gibi hormonların artmasına neden olan doğum kontrol hapları kullanıyorsa, menopoz öncesinde olan ve bu hapları kullanmayan kadınlardan bile daha hassas bir sevimlilik algısına sahip olmaktadır.^[18]

Benzer bir durum erkeklerde de görülmektedir: Erkekler, sevimli buldukları şeylere daha çok bağlanmaktadırlar; ama onların sevimlilik hassasiyeti, kadınlara göre biraz daha düşük gözükmektedir.^[18] Ama ne olursa olsun hormonlarımız, etrafımızda olan biteni nasıl değerlendirdiğimizi doğrudan etkilemektedir ve bu etki, direkt bir evrimsel anlama da sahiptir: Bu ilişki, bebeklerimizin doğduktan sonra da çok hızlı gelişmesini engelleyici yönde bir seçilim baskısı oluşturmaktadır. Bu nedenle bebeklik fazı, biz insanlarda sıra dışı miktarda uzundur. Bu sırada beynimiz gelişmek ve sıra dışı bir boyuta ulaşmak için fırsat bulmaktadır. Ama bir yandan sevimliliğimizi de yitirmediğimiz için, ebeveynlerimiz ile aramızdaki güçlü bağ çok daha uzun bir süre korunabilmektedir. Bu, evrimsel bir "kazan-kazan" demektir.

Neoteni hakkında daha fazla bilgi almak için buradaki yazımızı okuyabilirsiniz; fakat neoteninin gücünü anlamak için, yeni doğmuş bir şempanze bebeğine bakabilirsiniz:

Bir şempanze bebekken, sadece sevimli olmakla kalmaz, aynı zamanda insanlara en çok benzediği dönem de budur:

Sevimli Saldırganlık: Niye Mıncıklıyoruz?

Peki bu sevimlilik çılgınlığı neyin nesi? Neden sevimli şeyleri mıncıklıyoruz? Sadece okşayıp geçemez miydik? Bu absürt davranış da pek kültürel sayılmaz; coğrafi olarak geniş bir alanda görülmektedir.

Hatırlayanlar vardır mutlaka, eskiden Elmyra diye bir çizgi film karakteri vardı, hayvanları öldüresiye severdi. Çoğumuz sevimli bir şey görünce aynı tepkiyi veririz:

Optigrab

Kişilik Psikolojisi ve Sosyal Psikoloji Cemiyeti'nin etkinliğinde sunulan bir araştırmaya göre, sevimli bir şey görmek gerçekten de içimizdeki şiddet dürtüsünü uyandırmaktadır! 

Araştırmacılar, 109 kişiden oluşan bir gruba sevimli hayvan resimleri ile karışık normal resimler gösterdiler ve katılımcılardan tepkilerini ifade etmeleri istediler. Tahmin edilebileceği gibi sevimli fotoğraflara "O kadar sevimli ki ölebilirim!" tarzı tepkiler daha yüksek oranlarda verildi. Resimdeki hayvan ne kadar sevimli ise, verilen tepki de o derecede artış göstermektedir.

Araştırmacılar bu olayı "sevimli saldırganlık" olarak adlandırmaktalar. Yani kısaca, bir şey o kadar sevimli olabilir ki, sizi çılgına çevirebilir! Bu konuyu Key & Peele de eğlenceli bir şekilde bir skeçlerinde işlemişlerdi:

Tabii ki bilimsel araştırma metodolojisine uygun olarak, ilk deneyin geçerliliğini test etmek için ikinci bir deney de düzenlenmiştir: Bu sefer, resimleri gösterirken deneklerin eline balonlu naylon verildi ve görselleri izlerken patlatmaları istendi.

İnsanlar normal ve komik resimlere bakarken 80-100 tane baloncuk patlatırken, sevimli bir şey gördüklerinde patlattıkları baloncuk sayı 120 civarına çıkmıştır.^[19]

Ulaşamamanın Verdiği Hafif Öfke...

Araştırmacılar, saldırganlıktaki bu ufak artışı sevimli bir şey görüp ona ulaşamayınca yaşadığımız hüsrana bağlamaktadırlar: Sevimli şeyler bizde öyle çok güçlü bir şiddet arzusu değil de, sadece hafif bir şiddet eğilimi doğurmaktadır. Bu sevimli şeye ulaşabiliyorsak, yani o sevimli şey dokunabileceğimiz bir mesafedeyse, kısa sürede bu şiddet yerini mutlu ve huzurlu duygulara bırakmaktadır. Ama ulaşmak istediğimiz o sevimli şey bir fotoğraf veya videodaysa ve dolayısıyla erişilmezse, o zaman bu sevimli şiddet eğilimi de artmaktadır; çünkü o şeye ulaşmak isteriz ama ulaşamayız.

Bu, evrimsel süreçte ortaya çıkan, agresif bir bakım verme arzusu gibi yorumlanabilir. Bize sevimli gelen şey muhtemelen çocuğumuz olacağı için, ona ulaşıp bakım vermek için az miktarda şiddeti göze alabilecek olmak çok normaldir.

Zıt Duyguların Bir Arada İşlenmesi

Burada bir diğer olasılık da, beynin güçlü duyguları nasıl işlediğiyle ilgilidir. Bazen çok yoğun duygular deneyimlediğimizde, o duygunun zıttı da aynı anda görülebilmektedir. Mesela çok mutluyken, ağlarız. Bu zıt davranış, o yoğun duyguları dizginlememize yardımcı olur. İşte aşırı yoğun bir sevimlilik bombardımanına maruz kaldığımızda da beynimiz, bu yoğun duyguları zıt duygularla bir arada işliyor olabilir. Bu da hafif şiddet artışının nedeni olarak görülebilir.

Yer Değiştirme Davranışı Olarak Mıncıklama

Bu davranış, aynı zamanda etolojide "yer değiştirme davranışı" dediğimiz türden bir davranış da olabilir. Telefonla konuşurken yürümeye meyilliyizdir - veya kafamız karıştığında, kafamızı kaşırız. Stresliyken, tırnaklarımızı yeriz. Bu yan davranışların hiçbiri, asıl yaptığımız işe hiçbir fayda sağlamaz: Yani yürüyünce daha iyi bir konuşmacı olmazsınız. Kafanızı kaşıyınca kafa karışıklığınız ortadan kalkmaz. Tırnaklarınızı yemek, strese neden olan sorunu çözmez. Ama bunları yine de yaparız. İşte bu yan faaliyetlere, "yer değiştirme davranışı" denir.

Bu yer değiştirme davranışları insan-harici hayvanlarda da gözlenir ve yapılan çalışmalar, bu tuhaf davranışların bizi rahatlatıcı bir etkiye sahip olduğunu göstermektedir. Belki de sevimli şeyler gördüğümüzde duyduğumuz yoğun hisleri bir şeylere yöneltmek çok zor olduğundan, daha kolay yönlendirilebilir bir davranış olan şiddet ve öfke beliriyordur? Bu sayede o yoğun hislerle daha kolay baş ediyor olabiliriz.

Sonuç

Görebileceğiniz gibi, bir köpeği veya kediyi mıncıklama davranışı, bize kendimiz ve tarihimizle ilgili ne kadar ilginç şeyler öğretti. Bilimin güzel tarafı da budur: Tamamen alakasız gibi gözüken şeyler, bazen öylesine iç içe ki, öylesine birbirine bağlı ki...

Bu bağlantıları her zaman kusursuz olarak çözemiyoruz. Burada anlattığımız tüm detaylar da kesinleşmiş değildir, yeni çalışmalarla değişebilir. Ancak bilimin ortaya koyduğu şeylerin büyük bir kısmı oldukça isabetlidir, hatta elimizde olan en iyi açıklamalar bunlardır ve bu açıklamalar, test edilebilir ve tekrar edilebilir yapıdadır. Bu sayede Evren'de olan biteni ve kendi benliğimizi çok daha iyi anlayabilmekteyiz.