Sempatik ve Parasempatik Sistemin Kaygı Bozukluğundaki İşlevi Nedir?

Limbik sistem genel olarak duygusal beyin olarak bilinir. Beynin en ilkel kısmı ve hayatta kalmamızda kritik rol sahibi olan amigdala da burada bulunur. Bu sistem tehlike anında "savaş veya kaç" esasına dayanır. Bizi hayatta kalma içgüdüsüne iten amigdaladır. Eğer limbik sistemimiz olmasaydı karşımızda bir aslan gördüğümüzde korku hissetmezdik. Kaygıya kapılıp oradan uzaklaşmaz ve ölürdük.

Diğer yandan, eğer bir insanda limbik sistem fazla aktif olursa bu yüksek anksiyeteye (kaygı durum bozukluğuna) yol açar. Yüksek anksiyetede, kaygı verici durum sırasında el ayak buz tutar, çarpıntı olur, nefes darlığı, titreme gibi bazı rahatsız edici ve korkutucu semptomlar yaşanır. Ama merak etmeyin bu bizi öldürmeyecektir.

Doktor Fizik

Bir eve ait çok hassas bir alarm düşünelim. Uyumadan önce ev sahibi, hırsız faktörü gibi bir tehlikeye karşı alarmını kuruyor. Böylelikle yatağına gönül rahatlığıyla gidiyor ve uyuyor. Fakat bir anda alarm çalmaya başlıyor ve ev sahibi korkudan titreyerek polisi arıyor. Polisler geldiğinde hırsıza dair hiçbir kanıta rastlanmıyor. ‘’Sözde’’ tehlike anı geçtikten sonra ev sahibi, polislerle beraber güvenlik kayıtlarına bakıyor. Ne görsünler? Bir fare güvenlik alarmının üstünden geçmiş ve alarm bu durumu ‘’yüksek tehlike’’ sanıp ötmeye başlamış. Aslında hırsız gibi büyük bir faktör ortada yokmuş. İşte, yüksek anksiyete de bize tam olarak bunu yapıyor.

Psikolojide bilişsel-davranışçı yaklaşıma göre limbik sistemin fazla aktif olması yüksek kaygı gibi sorunlara yol açmaktadır. Kendini koruma içgüdümüz bize hoşumuza gitmeyen ve temelde bizi ölüme sürükleyeceğini düşündüren en ‘’basit’’ durumda bile devreye girer. Ne mi olur? Tehdit hissederiz, ellerimiz ve ayaklarımız buz kesilir ve bunun sonucunda da yüksek çarpıntı ve huzursuzluk gibi rahatsız edici semptomlar/duygular oluşur.

Anlaşılır bir örnek vermek gerekirse, kendimizi ona bağımlı hissettiğimiz hayat arkadaşımız bizi bir iki saat aramaz ve bizde çarpıntı başlar. ‘’Aranmamak’’ sistemimiz için anlamı terk edilmek olan bir tehdittir çünkü çekirdek inançlarımızdan biri de ‘’yalnız yaşayamamdır’’. Böylece farkında olmadan ölüm korkusuyla dolarız ve yüksek kaygı sonucu davranışlarımız kontrol edilemez hale gelir. Ona sözlü saldırırız ve kavga çıkarırız. Kavgayla olsa bile karşımızdaki kişiye ulaştığımızda bu çarpıntılar ve ona eşlik eden diğer semptomlar biter, alarm durur. Tehlike ortadan kalkmıştır; biz de güvendeyizdir. Çünkü ona bir şekilde ulaşmış ve ‘’orada’’ olduğunu kontrol etmişizdir. Ama böyle yaparak daha da büyük bir soruna yol açarız.

Life Works

Sempatik ve Parasempatik Sistem Nedir? Nasıl Çalışır?

Biz, saldırarak veya kaçarak -yani alarm sistemimizin bize emrettiğini yaparak- limbik sisteme aslında ‘’Sen haklıymışsın, tehlikedeymişim, dediğini yaptım ve şimdi iyiyim’’ mesajını veririz. Gerçekte tehdit edici olmayan bir durumu sanki tehdit varmış gibi kabul eder ve limbik sistemle bunu pekiştiririz. Böylece 2 saatte bir yaptığımız ‘’sevdiğimiz kişiyi kontrol edici hallerimiz’’ başa çıkılamaz olur. Yanlış alarm pekiştirildikçe saatler de azalır. Bir süre sonra 1 saatte bir, 10 dakikada bir veya 5 dakikada bir kontrol etme ihtiyacı duyarız ve bu hem bizi hem de karşımızdakini fazlasıyla yıpratır. Bu yüzden yanlış alarm sistemini doğrulamamak gerekir.

Bu noktada otonom sinir sisteminden bahsedelim. Otonom sistem, sindirim sürecimizi düzenler ve isteğimiz dışında çalışır; kalp ritmi, cinsel uyarım ve iç organların işlevlerini yönetmekten sorumludur. Yani bizi hayatta tutar. Sistem üç bölüme ayrılır: Sempatik, parasempatik ve enterik sistem.

Sempatik sistem vücudu tehlikelere karşı uyarır, tetikte tutar. Böbrek üstü bezlerinde adrenalin ve noradrenalin salgılanmasına neden olur. Bu kimyasal maddeler, sempatik sinir sistemi tetikteyken aktivitesini sürdürmek amacıyla kullanılır. Bu yüzden anksiyete başladıktan sonra bir süre artarak devam eder.

Parasempatik sistem ise vücudu sakinleştirmekten sorumludur. Sakinleşme sürecinde adrenalin ve noradrenalin ortadan kaldırılır ve parasempatik sinir sistemi aktif hale gelir. Vücutta tekrar gevşeme duygusu oluşur. Adrenalin ve noradrenalin kimyasallarının ortadan kalkması belli bir süre alır. Bu yüzden sempatik sistem devreden çıkana kadar kendimizi bir süre daha heyecanlı, endişeli ve huzursuz hissederiz.

Enterik sistem ise tüm sindirim sistemini kapsar fakat sadece sindirim sistemiyle ilgilenmez. Vücutta serotonin (insana mutluluk, canlılık hissi veren bir nörotransmit), dopamin (ruh hali, depresyon, konsantrasyon gibi işlevlerde etkili olan nörotransmit) gibi kimyasalları sentezler. Beynin kendisinden bağımsız olarak hareket edebilir. Günümüzde enterik sistemin, ikinci beyin olduğunu savunan bilimsel bir topluluk vardır. Enterik sistem, anksiyete ve stres yaşadığımızda hassaslaşır. Sempatik sistem devredeyken, bu etkiyle iştahımız azalır veya süreç geçene kadar yemek yiyemeyiz.

Pixabay

Özetle, sempatik sistem "savaş veya kaç"tır. Parasempatik sistem ise "dinlen ve sindir"dir. Tehlikeli bir durumda sempatik sistem devreye girer, vücudu alarm haline sokar ve kendini korumaya aldırır. Bu, gerçek bir tehlike karşısında bizi hayatta tutan yegane durumdur. Fakat anksiyete bozukluğunda yanlış alarmda dahi bu sistem bizi sözde tehlikeye karşı ayakta tutar. Eğer bu yanlış alarm sırasında (en basit, zararsız bir durum karşısında tetikte olma hali) biraz bekler ve davranışlarımızla duruma müdahale etmeye çalışmazsak parasempatik sistem devreye girecektir. Vücuda "tehlike yok" sinyalini verip bizi çarpıntı halinden uzaklaştıracaktır. Böylece yanlış alarm sistemi de doğrulanmamış olacaktır.

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

Tabii ki zararsız bir alarm durumunda sükuneti koruma yöntemini uygularken sempatik sistem yine ortaya çıkacak ve bizi huzursuz olmaya itecektir. Ancak unutmayalım ki bu yöntemin limbik sisteme yerleşmesi zaman alır. Panik halinde hareketsiz kalmaya alışmak zordur.

Eğer yüksek anksiyetemiz varsa biz içinde bulunduğumuz yalancı tehlikeli durumuna karşı dirençli olup yanlış alarmı yalanlayarak tedavi sürecini başlatabiliriz. Tedavi süreci yanlış alarmın direncine göre uzar veya kısalır. Vücudumuza bu yöntemi öğreterek sempatik ve parasempatik sistemin yardımıyla yüksek anksiyeteden kurtulabiliriz. Böyle bir durumda bilişsel davranışçı terapi uygulayan bir psikologdan yardım almanız önerilmektedir.