Aksolot semenderi (Ambystoma mexicanum)

Tanım ve Genel Bilgiler

Türkçede kimi zaman "kaplan semenderi" veya "yürüyen balık" olarak da bilinen aksolotların bilimsel adı Ambystoma mexicanum olarak geçer. Her ne kadar "balık" olarak isimlendirilseler de aslında balık değil, amfibidirler.

Ambystomatidae familyasının en büyük üyesi olan bu su semenderlerinin boyları 20-28 cm arası değişir. Solungaç yarıklılık (perrenibranchiate) halinde kalarak solungaç, kuyruk yüzgeci gibi larval özelliklerini yetişkin hallerinde de sürdürürler. Yetişkin hallerinde ilkel akciğerler geliştirerek gerektiği durumlarda gaz alışverişini artırırlar, bu yüzden geçirdikleri değişimler "Gizemli Metamorfoz" olarak da adlandırılır. Renkleri oldukça çeşitlilik gösterebilir, albino olanlar dışındakiler altın rengi, siyah, beyaz gibi pek çok renge bürünebilir. Kaptan kertenkelelerinin larvalarıyla sık sık karıştırılsalar da yetişkin halinde karasallaşamama, larva halini sürdürme gibi pek çok yönlerle onlardan ayrılırlar.

National Geographic

Evrimsel Tarih ve Taksonomi

Aksolotlar, evrimin gözümüzün önündeki ispatlarıdır ve tek yapmanız gereken, bakmaktır. Spesifik olarak, neoteni adı verilen özel bir evrim türünün eşsiz örnekleridirler. Bu tür bir evrimin insan evriminde de büyük rol oynadığı düşünülmektedir. Konuyla ilgili olarak buradaki makalemizi okumanızı önemle tavsiye ederiz.

Aksolotlarda neoteni, metamorfoz geçirmemelerine rağmen cinsel olgunluğa erişmelerine neden olmaktadır. Aksolotlardan olan birçok cins hayvan ya tamamen neoteniktir ya da neotenik olan popülasyonlarına mutlaka rastlanır. Yapılan evrimsel analizler, aksolotlardaki metamorfoz bozulmasına ve yepyeni türlerin evrimleşmesine neden olan unsurun tiroit uyarıcı hormonun çalışmasını engelleyen bir mutasyon olduğunu göstermektedir. Bu sebeple tiroit üretilemez ve dolayısıyla tiroksin salgılanamaz. Bu da, semenderlerin metamorfozuna engel olur. Dolayısıyla evrim sürecindeki bozucu bir mutasyonun bile yepyeni türleri ve tür gruplarını evrimleştirebileceğinin en bariz örneklerinden birisi budur. Bir "ara tür" olarak kabul edilirler; çünkü bu hormonlar onlara sağlanacak olursa metamorfoz geçirerek gelişimlerini tamamlarlar ve tamamen farklı bir canlıya dönüşürler. Bu canlı, aslında onların "yetişkin" halleridir; ancak normalde neredeyse hiçbir aksolot bu yetişkin hale ulaşamaz; bu şekilde evrimleşmişlerdir.

The Independent

Bunu, insanlardaki neoteni ile kıyaslayarak anlamak mümkündür. İnsanların yetişkinleri de, yavruları da, birçok diğer primatın yavrularına müthiş benzer; ancak yetişkinlerine o kadar da benzemez. Bu durum, bizlerin evriminde bir noktada gelişimimizi bozan bir mutasyon veya mutasyonlar zinciri olduğunu, dolayısıyla neotenik bir evrim geçirdiğimizi düşündürmektedir. Yani biz insanlar, "gerçek yetişkin hallerini" asla bilemeyen hayvan türleri olabiliriz. Bizlerin "yetişkin"leri; aslında çocuklarımızın sadece büyük birer versiyonu olabilir. Bir diğer deyişle insan yavruları, insan yetişkinlerinin minyatür bir kopyası gibidir. Ancak diğer primatlarda durum böyle değildir. Yetişkinleri ile yavruları arasında bariz farklılıklar vardır ve bu farklar; insanın yetişkinleri ile yavruları arasındakinden çok daha fazladır. Aksolotlar da, bu şekilde, yavruların "irileşmesi" ile yetişkinliğe erişirler. Gerçek anlamda bir "yetişkinliğe geçiş" süreci olan metamorfozu geçirmezler (primatlarda metamorfoz görülmez; ancak yetişkinliğe geçişte büyük farklılıklar yaşanır).

Ayrıca aksolotları güzel bir ara tür yapan unsur, yetişkinlerinin kara yaşantısına çok daha adaptif olmasıdır. Larvalar suda yaşarlar ve normalde eğer ki evrim gelişimlerine izin vermiş olsaydı, yaşamlarının yetişkinlik evresini tamamen ya da en azından daha fazla karada geçirebileceklerdi. Ancak neotenik bir evrim geçirdikleri için, bu "gizemli ve sahte yetişkinler" tıpkı larvalar gibi suya bağımlıdırlar.

Ekolojik Dağılım ve Habitat

Aksolotların neredeyse tamamı Meksika’nın güneyindeki su kanallarında yaşar.

Popülasyon ve Koruma Statüsü

Habitatları oldukça kısıtlıdır ve CITES (The Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora) ve IUCN (The International Union for Conservation of Nature) tarafından soyu tükenmekte olan türler listesinde yer almıştır. Ülkemizde de bu hayvanın evcil hayvan olarak akvaryumlarda beslendiği bilinmektedir. Hatta oldukça popüler bir akvaryum hayvanı olarak bilinir.

Davranış ve Etoloji

Aksolotlar, çiftleşme kabiliyetine 6 ay ile bir yıl içerisinde, yaklaşık 20 cm uzunluğunda iken ulaşırlar. Kloak erkeklerde dişilere göre daha şişkindir. Dişilerin uygun kloak yapısına ulaşmaları için gerekli zaman yaklaşık 18 aydır ve bu zaman üreme için daha uygundur. Çiftleşme yılın herhangi bir zamanında olabilir ancak asıl çiftleşme mevsimleri aralıktan hazirana kadardır. En başarılı çiftleşmeler aralık ve ocak aylarında gerçekleşir. Çiftleşme yılda bir yada iki kez gerçekleşir.

Quark Magazine

Erkekler kur dansını tamamladıklar sonra dişiler spermleri kabul eder. Sonraki birkaç saat ile birkaç gün arasında yumurtlama gerçekleşir. Yumurtalar bireysel olarak bitkilerin üzerine konup yapraklara yapışır. 14 gün sonra yumurtadan çıkma gerçekleşir ve larva midesine ulaştırabileceği her türlü küçük organizmayı yemeye başlar. Axolotl yavrularının çoğu yamyamsıdır, bu yüzden aynı mekanlarda bulunduklarında aralarında rekabet ve saldırı boy gösterir. Yaklaşık 15 cm’e ulaşacak kadar büyüdüklerinde, saldırganlık azalır ve daha uysal hale gelirler. 

Diyet ve Metabolizma

Oldukça zor doyan canlılardır. Ancak suyun sıcaklığı ılıklaştıkça (22 derece civarı) beslenmeleri düzenli bir hal alır (2-3 günde bir). Toprak solucanları, tubifeks solucanları, kabuklu karidesler, balık parçacıkları, küçük omurgasızlar, kurbağa yavruları yiyerek beslenirler.

Wonderopolis

Etimoloji

Axolotl sözcüğü, 16. yüzyılda Meksika Vadisi'nde yaşayan Aztek dili olarak bilinen Nahuatl'ın klasik versiyonundaki ātl ("su") ve xōlōtl ("kaygan, buruş buruş olan, köle") anlamındaki sözcüklerin birleşiminden gelmektedir.