Jane Goodall Kimdir? Primatlar Arasındaki Yerimizi Keşfeden Kadının Biyografisi...

3 Nisan 1934’de İngiltere’de doğan Jane Goodall’ın hayvan davranışlarına olan ilgisi daha çocukluğunda başlamıştı. O zamanlarda bile vahşi hayvanlarla beraber yaşamayı ve onlar hakkında yazılar yazmayı hayal ediyordu. Boş zamanlarında kuşları ve diğer hayvanları inceleyip onlar hakkında yazılar yazıp çizimler yapıyordu. Tarzan ve Dr. Dolittle en sevdiği kitaplardı ve kendisinin Tarzan’a başka herhangi bir Jane’den daha iyi bir arkadaş olabileceğini biliyordu. 1930 ve 1940’lı yıllarda Afrika vahşi hayatı küçük bir kız için uygun değildi; ama annesi Vanne, onu her zaman kafasına koyduğu şeyleri gerçekleştirmek konusunda cesaretlendiriyordu. 

Jane bir film stüdyosunda asistan olarak çalışırken, arkadaşı Clo’dan onu Kenya’ya davet eden bir mektup aldı. Bu 22 yaşındaki Jane için bulunmaz bir fırsattı ve hiç vakit kaybetmeden evine, Bournemouth’a döndü. Böylece garson olarak çalışıp para kazanabilecek ve biriktirdiği parayla Afrika’ya gidebilecekti.

1957’de nihayet denize açıldı ve 2 Nisan’da Mombasa limanına vardı. Birkaç hafta içinde ünlü arkeolog ve paleontolog Louis S.B. Leakey ile buluştu. Karşısındaki kadının enerjisinden, genel kültüründen ve hayvanlara karşı olan ilgisinden etkilenen Louis, Jane'i asistanı olarak işe aldı ve sonunda ona Tanzanya’daki bir göl kıyısında şempanzelerle ilgili bir çalışma yürütme görevini verdi. O zamanlarda şempanzelerle ilgili bilgiler çok az olmasına rağmen Louis, onlarla ilgili öğrenilecek şeylerin insanların da evrimsel geçmişini aydınlatacağına inanıyordu. 

1960 yılında Jane, Gombe sahiline ayak bastı. Annesi de onunla beraber gitmişti çünkü devir Tanzanya’nın İngiliz sömürgesi olduğu bir devirdi ve İngiliz otoriteleri genç bir kadının tek başına ormanda yaşamasını istemiyordu. 

Gombe’deki ilk haftası Jane’i hayal kırıklığına uğratmıştı. Şempanzeler çok çekingendi ve Jane’i her gördüklerinde kaçıyorlardı. Tam hevesi kırılmaya başlamışken, bir gün aklına güzel bir fikir geldi: Bir tepenin üstüne çıkarak dürbünüyle şempanzeleri izlemeye başladı. Şempanzelerin vejetaryen olduğu sanılıyordu; ama o gün Jane çok ilginç bir olaya tanık oldu. David Greybeard ismini verdiği bir şempanzenin bir çalı domuzunu yediğini ve yemeğini bir dişiyle paylaştığını gördü. Bu son değildi, daha sonra birçok kez daha maymunları ve diğer küçük memelileri avladıklarını gördü. Şempanzelerin et yediğini ilk defa gözleyen Jane, sonraki iki hafta içinde çok daha ilginç olaylara tanık olacaktı. Şempanze David’in bir çubuğu termitleri yuvasından çıkarmak amacıyla kullandığını fark etti. Bu kullanışlı çubuk aletleri yapmak için yaprakları dallardan nasıl kopardıklarını heyecanla, soluksuz izledi. David ve arkadaşları, kelimenin tam anlamıyla alet yapabiliyor ve bu aletleri kullanabiliyorlardı!

O zamana kadar antropologlar, alet yapımını insanlara ait bir özellik olarak tanımlıyorlardı. Jane, Louis Leakey’e keşfinden bahsettiğinde Louis'nin cevabı oldukça çarpıcıydı:

Şimdi ya 'alet' ya da 'insan' kelimesini yeniden yapılandıracağız... ya da şempanzeleri 'insan' olarak kabul edeceğiz.

İnsan ve maymun arasındaki ayrım gerçekten de bulanıktır; bu yüzden Leakey çok heyecanlanmıştı. Jane'in gelecek çalışmaları için gerekli kaynağı buldu ve daha önceden hiçbir derecesi olmamasına rağmen Jane'e Cambridge Üniversitesinde bir doktora programı ayarladı. 

Jane, bilgi birikimini artırmak için çok çalıştı ve gözlemlerini kaydetti. Görüşleri, çalışma arkadaşları olan diğer etologlarla (hayvan davranış bilimcileriyle) her zaman uyuşmasa da, profesörleri onu yüreklendirdi ve Gombe'de uzun süreli araştırmalar yapabilmesi için kaynaklar buldu. Daha da önemlisi profesörleri, Gombe'de yaptığı çalışmanın geçerliliği hakkında ona destek oldular.

Jane sürekli Gombe'ye gidip gelmeye başladı ve şempanzelerle ilgili daha kesin ve açık bir algıya erişmeye başladı. Birçok primatın aksine, şempanzelerin topluluk halinde yolculuk yapmadıklarını keşfetti. Dişiler ve onların yavruları şempanze topluluğunun en basit üyesini oluşturuyordu. Erkekler statü ve dişi için birbirleriyle çatışıyordu ve Jane, diğerlerine üstünlük taslayabilen erkek üyeye alfa erkek demeye başladı. 

Jane'in gözlemleri National Geographic'te çarpıcı fotoğraflarla birlikte yayınlanmaya başladı. Bu fotoğrafları çeken Hugo van Lawick, daha sonra Jane'in eşi olacaktı. Gombe çalışması için destek büyüdükçe, Jane ve Hugo daha kalıcı bir kamp kurma ve daha çok kişiyi işe alma olanağı buldular. Böylece Gombe Araştırma Merkezi'nin temelleri atılmış oldu. 

1970 yılında devam eden çalışmalar, şempanzelerin "karanlık yönünü" ortaya çıkardı. Jane, Gombe’ye ilk gittiğinde şempanzelerin insanlardan daha nazik hayvanlar olduğunu düşünüyordu. Ama zaman içinde aslında onların da bizler kadar vahşileşebileceğini fark etti. Kasakele bölgesinden bir grup erkek şempanze Kahama bölgesine göç ettikten sonra iki grup arasında çatışmalar doğmaya başladı. Stratejileri çok basitti: Düşmanına vahşice saldır ve yaralarından ölmesi için bırak! 4 yıl içinde Kahama erkeklerinin hepsi ve en az bir dişi diğer grup tarafından elendi. 4 Yıl Savaşları veya Gombe Şempanze Savaşı olarak bilinen bu ilginç olayla ilgili daha fazla bilgiyi buradaki yazımızdan alabilirsiniz.

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

İlginç olanı ise, bu tür tartışmaların aynı gruba ait bireylerin arasında da yaşanmasıydı. 3 yıllık bir zaman dilimi içinde, bir dişi şempanze ve onun dişi yavrusu, 10 civarında diğer yavruyu öldürüp yedi.

Bütün bunlara rağmen Jane aynı zamanda şempanzelerin özgecilik kapasitesine de sahip olduklarını gördü. Örneğin; annelerini kaybetmiş olan iki yavru, Mel ve Darbee, alakaları olmayan iki erkek şempanze tarafından evlat edinildiler. Spindle ve Beethoven isimli bu erkek şempanzeler de aynı şekilde kendi annelerini kaybetmişti. Yavruları korumalarının yanı sıra Spindle, kendi yuvasını da yavruyla paylaşıyordu. 

Yıllar içinde Gombe Araştırma Merkezi (GSRC) büyüdü, Jane ve beraber çalıştığı araştırmacılar şempanzelerin davranışlarını, ekolojilerini, yavru gelişimini ve diğer primat türlerini araştırmaya devam etti. Jane, doğa koruma çalışmalarını yaymak amacıyla sürekli seyahat etse de Gombe’de de zaman geçirmeye devam etti. Ama asıl amacı 25 yıllık Gombe araştırmalarını derleyip yazmaktı.

Bunun üzerine Gombe’nin Şempanzeleri kitabı 1986 yılında yayımlandı. Kitabın yayınlanması Şikago’daki Şempanzeleri Anlamak konferansında tanıtıldı. Bu konferans ile şempanzeler üzerine çalışan birçok biyolog bir araya gelmiş oldu ve çalışmalarını birbirleriyle paylaştılar. Böylece şempanzeler konusunda çok fazla ve acilen üstesinden gelinmesi gereken tehditler olduğunu fark ettiler. Jane, konferansa bir "bilim insanı" olarak gitti ve oradan amacı bu harika hayvanları korumak olan bir "aktivist" olarak ayrıldı. 

Daha sonraki çalışmalarında Jane şempanzelerle ilgili çok önemli keşiflerde bulundu. “Banana Club” olarak adlandırdığı yeni bir besleme metodu buldu. Bu metot sayesinde şempanzelerin güvenini kazanabiliyor böylece onlara daha çok yaklaşıp gözlemlerini daha kolay yapabiliyordu. Şempanzelerin karmaşık bir sosyal düzene sahip olduklarını, düzenli olarak gerçekleştirdikleri hareketleri olduğunu ve 20’den fazla ses çıkararak oluşturdukları bir dilleri olduğunu buldu. Bu hayvanların et yemeleri ve alet kullanmalarıyla ilgili ilk gözlemleri kaydeden kişi Jane oldu. 

Çalışmalarını günden güne büyüten ve günümüzde hala bütün hızıyla bu çalışmalara devam eden Jane Goodall, yılın neredeyse tamamını yollarda geçiriyor. Herhangi bir zamanda, herhangi bir kıtada farklı gruplara konuşma yaparken bulabilirsiniz onu. Bazen öğrencilerle buluşup bazen de görevlilerle bir araya gelip koruma politikalarıyla ilgili neler yapılabileceğinden bahsediyor. İnsanlara Jane Goodall Enstitüsü ve şempanzeler hakkında bilgiler verip herkesin doğa ve şempanzeler için bir şeyler yapabilecek gücü olduğunu fark etmelerini sağlıyor. Aynı zamanda elbette dünyada en çok sevdiği mekân olan Gombe Ulusal Parkı için Gombe’ye de yılda en az iki kez şempanzelerinin ne durumda olduğunu görmek için gidiyor. 

Onun için doğa korumasıyla ilgili verilecek eğitim en az genel eğitim kadar önemli. Genç insanlarla arasındaki bağ her zaman çok özeldi ve hala onların sadece meraklarını gidermekle kalmayıp daha iyi bir dünya yaratabilmek için onları cesaretlendiriyor. Mesajlarını, dünyanın her yerindeki insanlara birinci elden iletiyor. İşte bu Jane’in şimdiki hayatı. 80 yaşındaki bu bilim insanı, her dakikasını şempanzeleri korumaya ve genç/yaşlı herkesi bu hayatta yapabilecekleri konusunda cesaretlendirmeye adamış durumda. 

Teşekkür: Bu yazıyı yayına hazırlayan Pınar Yurt'a teşekkür ederiz.