Postmodernizme Karşı, Habermas Bağlamında Aydınlanmayı Savunmak...

Jürgen Habermas, Axel Honnet ile birlikte Frankfurt Okulu'nun yaşayan son temsilcilerindendir. Habermas, modern toplumları inceleyen, analizini yapan ve özgürlükçü bir toplum teorisi inşa etmeye çalışan bir düşünürdür. Bu yazıda Habermas bağlamında postmodernizmin modernite ve aydınlanmaya karşı tehlikesi ele alınmış ve aydınlanmanın önemi üzerinde durulmuştur.

Habermas, günümüzün en önemli aydınlanma projesi savunucularının başında gelmektedir ve aydınlanmanın önemi hakkında uzun yıllar boyunca çalışmalar yapmıştır.^[1] Habermas’ın aydınlanmayı şiddetli savunmasının birçok makul gerekçesi vardır: Artık aydınlanmayı savunmak, sadece din temelli kaynaklara karşı olmamaktadır. Aydınlanmanın önünde din temelli görüşlerden daha tehlikeli bir görüş vardır: Nietzscheci ve Heideggerci, büyük tehlike. Gücünü iki düşünürden alan görüş, bugün bir kanserin her yere yayıldığı metastaz evresi gibi giderek büyümektedir. Bu büyüme ilk başta sanatta başlamış, sonra sosyal bilimlere sıçramış ve son olarak doğa bilimlerine kadar girmiştir.

Genellikle postmodernizmin, sanat ve sosyal bilimlerde etkili olduğu düşünülür. Bu, tam olarak doğru değildir. Özellikle kuantumun ortaya çıkışı, Thomas Kuhn ve Feyeraband gibi bilim felsefecilerinin çalışmaları, postmodernizmi besleyen ve onların görüşlerini haklı çıkaran bir özelliğe sahiptir.

Günümüz fizik biliminde birçok spekülasyon ortaya atılmıştır. Elbette bu spekülasyonlar çeşitli bilimsel alt yapıya sahip olsalar bile en büyük kusurları test edilme imkanlarının olmamasıdır. Bilimi bilim yapan ve diğerlerinden ayıran en büyük güç, gözlem ve deneydir. Gözlemin olmadığı bir yerde bilim, birtakım spekülasyonlarla boğuşur. Diğer bir deyişle, yozlaşır.

Isaac Newton’un modern bilimin temellerini atması ve ardından gelişen Newtoncu bilim anlayışında her iki unsur, bilim için olmazsa olmazlardandır. Günümüz fizik biliminde gelinen durum da bilimin deneysel olarak ilerlemediğinde tıpkı felsefe gibi spekülasyonlarla dolu olacağını göstermektedir. Simülasyon teorisi mi doğrudur? Yoksa paralel evrenler mi doğrudur? Paralel evren ile ilgili birden fazla görüş bulunmaktadır. Hangisi doğrudur? Bu sorulara spekülasyonlarla değil ancak gözlem ve deney sonucunda elde edilmiş bilgilerin teorileştirilmesiyle cevap verebiliriz. Günümüzde neredeyse bütün fizikçiler, Büyük Patlama teorisini kabul etmektedir. Büyük Patlama Teorisi ile ilgili test edilmesi şimdilik mümkün olmayan kısımlarda spekülasyonlar olsa da genel olarak tüm fizikçiler aynı kanaattedir.

Bu durum bize iki hususu göstermektedir: Bilimsel bilgi, test sonucu ortaya çıktığında, spekülasyonlar ortadan kalkmaktadır. İkincisi ise bilimin çok güçlü bir metot olması ve diğer bilgi türleri gibi spekülasyona açık olmamasıdır. İşte aydınlanma ile yükselişe geçen bilim, günümüze kadar başarıyla ulaştıysa, bu durum birçok bilim insanının muazzam emekleri ile olmuştur. Ayrıca bu durum gözlem ve deneyin gücünü bize göstermektedir. Aydınlanma ve onu eleştirmek aynı zamanda bilimi de eleştirmektir. Çünkü aydınlanma ve bilimsel bilgi iç içedir. Aydınlanma projesinin baş dayanağı doğa bilimleridir.

pixabay

Günümüzde yaşanan post-truth dönemi, yüzlerce komplo teorisi ve kontrol edilmemiş bilginin internette hızlıca yayılması ve bilimin bazı alanlarında yaşanan krizler, bize bulunduğumuz çağın postmodernizmi anımsattığının sinyallerini vermektedir. Nitekim postmodernizm, belirsizliği yadsımamaktadır. Aydınlanma savunucu Habermas'ın postmodern tehlikeyi fark ederek ona karşı mücadele etmesi, bu açıdan son derece önemlidir.

Sanattan başlayarak sosyal bilimlere kadar sıçrayan postmodern bilgi türünde dünya, bir kaosa dönüşecektir. Gerçekliğin bilinemeyeceği, nesnel bilgi olamayacağı, ilerlemenin gerçekleşmeyeceği, objektif bilginin olanaksız olması, ancak kaosu getirir.^[2] Tüm bunlara karşı aydınlanma, gerçeğin bizden bağımsız olarak var olduğu, objektifliğin mümkün olduğu, ilerlemenin olanaklı olabileceği bir dünya sunmaktadır. Günümüzde görece, dünyanın en azından bir kısmında her bakımdan müreffeh bir hayatın olması da aydınlanmanın bir başarısı değil midir?

Elbette aydınlanma da eleştirilmelidir. Nitekim postmodernistlerin aydınlanma karşısında makul eleştirileri ve abartı eleştirileri de vardır. Ayrıca Habermas da aydınlanmanın kusursuz olduğunu iddia etmemektedir. Habermas’a göre aydınlanma bitmeyen bir süreçtir.^[1] Diğer bir ifadeyle, tamamlanmamış bir projedir. Tıpkı bilimsel bilgide var olan bilim insanlarının tartışarak bilimsel ilerlemeyi gerçekleştirmesi gibi, aydınlanma da sürekli ilerlemektedir.

Aydınlanmanın da ilk başlarda bazı ütopyaları olmuştur. Ancak Habermas’ın ifadesiyle bitmeyen bir süreç olan aydınlanma, tartışarak kendisini sürekli güncellemektedir. "Aydınlanma eleştirisine karşılık, postmodern bir dünya ne kadar mümkündür?" sorusunu sormamız gerekir. Niçin aydınlanmayı bir kenara bırakıp postmoderniteyi seçmeliyiz? Bunun için elimizde güçlü gerekçeler olmalıdır. Aydınlanmanın olumsuz sonuçlarını ortaya çıkararak onu tamamen yadsımak, bizleri olduğumuz yerden bir adım ilerletemeyecektir. 20. yüzyılda ortaya çıkan felaketler, bilimsel bilginin kötüye kullanılması elbette telafisi mümkün olmayan durumlar ortaya çıkarmıştır. Ancak her aydınlanma eleştirisinde bunları örnek getirenler, aydınlanmanın büyük başarısını görmeme eğiliminde olmuşlardır.

Bizim iddiamıza göre aydınlanma savunucularının da bunda etkisi büyüktür. Aydınlanma savunucularının bilimci (İng: "scientism") olması ve ilerlemeyi doğa bilimleri ve teknolojiden ibaret görmesi hatalı sonuçlar doğurmuştur. Habermas, pozitivizmi şiddetle eleştiren, hatta pozitivizmi insanları gerileten bir şey olarak görmektedir. Aydınlanma projesinin amacı ve aydınlanma düşünürlerinin hedefi sadece bilimsel ve teknolojik ilerleme değildir. Geniş halk kitlelerince ilerlemeden anlaşılan genellikle teknoloji olmaktadır. Bir kıyaslama yapmak gerekirse Rusya ve İskandinav ülkeleri örneğini verebiliriz: Rusya askeri teknoloji bakımından gelişmiş bir ülke olsa bile genel anlamda İskandinav ülkelerinden iyi durumda değildir. Aydınlanma düşünürleri için insan haklarından ekonomik süreçlere kadar İskandinav ülkeleri, Rusya’ya kıyasla daha gelişmiş bir ülkedir. Asıl anlatmak istediğimiz, aydınlanma projesinde ilerlemek sadece teknolojik ilerlemeden ibaret değildir. Ve bilimsel bilginin amacı da teknoloji üretmek değildir. Bilimsel bilginin ilk amacı ve çıkışı, bizden bağımsız olan gerçekliği açıklamaktır.

Postmodernizmi eleştirenler böyle bir dünya görüşünün yaşanmaz olduğunu savunurlar. Örneğin din felsefecisi William Line Craig, bunu açık bir biçimde ifade etmiştir.^[3] Bu sebeple postmodernizme karşı aydınlanmayı savunan Habermas ve diğerlerinin işi, aydınlanmayı dinsel görüşlere karşı savunmaktan daha zordur. Postmodernistlerin bizzat aydınlanmanın içerisinden eleştiriler getirmesi, günümüzde postmodern düşünürlerin görüşlerinin ortaya çıkması, işleri daha da zorlaştırmaktadır. Din temelli aydınlanma eleştirileri daha çok dini bir dünya görüşünün esas alınmasını savunur. Postmodernistler ise herhangi bir çözüm önerisi getirmemektedir. Günümüz atmosferinin postmodern bir karışıklığı ifade etmesi ve en önemlisi fizik biliminin bir karmaşada olması, COVID-19 salgını sebebiyle bilim insanlarının farklı söylemleri vs. postmodern bir dönem için son derece olağandır.

Modernizm, en belirgin anlamıyla sürekli yeniliği ifade eder. Modernitenin geçmişe karşı olumsuz bakışı da buradan ileri gelir. Modernite, sürekli bir değişimi ve dönüşümü tanımlar. Statikliğe karşıdır. İlerlemecilik, modernitenin başlıca unsurudur. Nitekim Sanayi Devrimi sonrası bazı bölgeler hariç dünyada daha iyi yaşam standartlarının ortaya çıkmasını da aydınlanmaya borçluyuz. Habermas’ın perspektifiyle söylememiz gerekirse, aydınlanmadan daha iyi bir görüşümüz bulunmamaktadır.

Tıpkı bilimsel bilginin bir kısmını alıp bir kısmını reddedenlerin hiçbir alternatif sunamaması örneğinde olduğu gibi, aydınlanmayı eleştirenler ne tür öneriler getirmektedir? Özellikle evrenselliğe şiddetle karşı çıkan Foucault, evrensel insan haklarına da karşı çıkmakta mıdır? Gücünü aydınlanmaya dayandırarak şiddet üreten güçler olsa bile aydınlanma sayesinde birçok özgürlüğe kapı aralandığı niçin görülmemektedir? Dünyanın günümüzde geldiği duruma bakılınca Orta Çağ döneminden (veya tarihin herhangi bir diğer döneminden) çok ama çok daha ileride olduğumuz gerçeği görülmelidir. Ve aydınlanma, tıpkı bilimsel bilginin sürekli ilerlemesi gibi, kendi çelişkilerini rasyonel tartışmaların varlığıyla aşabilecek potansiyeldedir. İlk dönem aydınlanma projesiyle günümüzün aydınlanma projesi aynı değildir. Aynı şekilde ilk olarak ortaya çıkan modernizm ile günümüzün geç modernizmi de aynı durumu ifade etmemektedir.

Neden Aydınlanmadan Yana Olmalıyız?

Günümüz modern biliminin temellerini atmış olan Isaac Newton ve ona ithafen Newtoncu bilim anlayışıyla postmodernizmden dayanağını alan postpozitivist bilim görüşünü kıyasladığımızda, aydınlanmayı niçin tercih etmemiz gerektiği sonucu ortaya çıkar. Newtoncu bilim görüşünde gerçeklik, bilinebilirdir. Ve bu gerçek, bizden bağımsız olarak bulunur. Bu gerçeği bilim bizzat ortaya çıkarabilir. Newtoncu bilimde maddi, somut ve görünür olan öne çıkar.

Gücünü kuantumdan ve Kuhn gibi bilim felsefecilerinden alan postpozitivizmde ise gerçekliğe ulaşmak olanaklı değildir. Postpozitivizmde maddi olmayan, görünmez ve soyut olgular önem taşır. Newtoncu bilim görüşünde önceden çeşitli yöntemler vasıtasıyla fenomenler öngörülebilir ve ölçülebilir. Postpozitivizmde ise öngörülemez ve ölçülemez. Newtoncu bilim görüşünde gerçek öznel yargıları aşar ve gerçeğe ulaşır. Postpozitivzmde ise araştırmacının öznel görüşleri araştırmayı etkiler.^[4]

Yukarıda yaptığımız tanımlamalar bilim özelinde olsa bile her iki paradigma bizzat yaşamımız ile ilgilidir. Newtoncu görüş aydınlanmayı temsil ederken, postpozitivist görüş postmodernizmi temsil etmektedir. Newtoncu görüşte ilerleme görüşü egemenken, postpozitivizmde ilerleme mümkün değildir. Aynı şekilde aydınlanma yenilikle, ilerlemeyle ve evrensel yasalara ulaşmayı hedeflerken postpozitivizmde bunlar olanaksızdır. Bilimsel bilgide yaşanan gelişmeler, sosyal hayatla ilgili görüşleri de etkilemektedir. Bir benzetme yapmamız gerekirse; makroevren ve determinist yasalar aydınlanmayı, kuantum teorisindeki öngörülemezlik ve her deneyde farklı sonuçlar postmodernizmi temsil eder.

Sonuç

Güç eleştirisine odaklanan postmodernistler, aydınlanmayı güç eleştirisi üzerinden reddederler. Aydınlanma ve sonrasında ortaya çıkan modern devletlerde güç kontrol altına alınarak dağıtılmaya çalışılmıştır. 20. yüzyılda meydana gelen güce ulaşmak ve ortaya çıkan sonuçlar aydınlanmadan vazgeçmemiz için yeterli bir sebep değildir. Şiddet eğer insan doğasında varsa, olabildiğince gücü kontrol altına alacak önlemleri devreye sokmak gerekir. Aydınlanma, kendi içerisinde rasyonel bir zeminde, iletişim kanallarının olabildiğince açık ve özgür ortamında bu imkânı sunarak yeni çözümler getirmeye çalışır. Habermas da iletişim kanallarının olabildiğince açık tutularak rasyonel bir zeminde ilerleneceğine inanmaktadır. Nitekim aydınlanmayla ortaya çıkan insan hakları, bireysel özgürlükler, düşüncenin özgürce ifade edilmesi aydınlanmanın meyvelerini oluşturur.

Kusursuzluk, mükemmellik, mutlaklık vd. kavramlar dinlerde bulunmaktadır. Aydınlanma ve onun başarısı olan bilimde bu kavramlar bulunmaz. Bu sebeple aydınlanmanın kusursuz bir dünya görüşü iddiası bulunmamaktadır. Ancak tartışılacak en son kavram olan rasyonalite sayesinde kusurlar olabildiğince azaltılarak daha makul çözümlere gitmek yine aydınlanmanın anahtar kavramı olan rasyonaliteyle mümkündür.

Bilimin olağanca başarısını görmeyenler, olumsuz örneklerden yola çıkarak bilimi inançlarla aynı seviyeye getirerek başarısını görmezden gelmektedir. Sadece birkaç basit örnek bilimin insanlık için muazzam bir başarı olduğunun kanıtıdır. Günümüzde dünya nüfusunun artmasından gelişmiş tekniklere kadar hepsini bilimsel bilgiye borçluyuz. Sadece Isaac Newton’un aradan 300 yıl geçmesine rağmen kendisinden bağımsız fenomenleri keşfetmesi ve geliştirdiği yöntemler, halen insanlığın ilerlemesinde kullanılmaktadır. Buna karşılık bilimin gerçeğe ulaşamayacağını söyleyenler ve bilimin bir takım teknik, pratik icat olduğunu ifade edenler, insanlığın ilerlemesinde ne tür katkılar yapmışlardır? Birtakım olumsuz süreçler üzerinden aydınlanmayı eleştirip onun yerine daha iyisini getiremeyenler, insanlığın ilerlemesinde ne tür katkılar sunabilir?

Daha da ilerleyebilmek ve olumsuz birtakım süreçleri aşabilmek ancak aydınlanma ve onun anahtar kavramı olan rasyonaliteyle mümkündür. Kaosu önleyebilmek için rasyonalite evrensel bir rol üstlenmektedir. Günümüzde aydınlanma tam olarak istenilen hedefe ulaşmamış olabilir. Fakat bu bitmemiş proje şu ana kadar insanlığın bulduğu en makul dünya görüşüdür. Bir benzetmeyle ifade etmemiz gerekirse, canlılardaki fenomenleri açıklayabilmek için en güçlü teorimiz evrim teorisi ise, insanlığın daha iyi bir yaşama sahip olabilmesi için en iyi dünya görüşü de aydınlanmadır.