Piyango ile İlgili 5 Mit ve 5 Gerçek: Sayısal Loto Oynamak Gerçekten Saçmalık mı?

Piyangolar, kayıtlı insanlık tarihinin büyük bir bölümünde bizimle birlikte olmuştur: Piyangoların tarihi en azından Çin'deki Han Hanedanlığı dönemine kadar uzanmaktadır ve o dönem piyangodan elde edilen gelirlerin Çin Seddi'nin finansmanına yardımcı olmuş olabileceği düşünülmektedir.^[1] Amerika Birleşik Devletleri'nin tarihinde de kritik bir piyango vardır: Kral James, 1612 yılında Jamestown/Virginia'daki yeni bir yerleşim yeri için para toplamak amacıyla bir piyango düzenlemiştir ve bu yerleşim yeri, sonradan ABD'ye dönüşmüştür.^[2]

Aradan geçen asırlardan sonra şanslı birkaç sayı çekme hayali hala cazibesini korumaktadır: Gallup'un 2016 yılında yaptığı bir ankete göre Amerikalıların yaklaşık yarısı geçtiğimiz yıl içinde bir devlet piyangosu bileti aldıklarını söylemiştir.^[3] Aynı yıl Türkiye'de yapılan bir araştırmada, 1 yıl içinde 2.6 milyar piyango bileti satıldığı gösterilmiştir.^[4] Bu popüleritesi nedeniyle şans oyunları, kazananları ve kaybedenleri hakkında halk arasında çok sayıda mit dolaşmaktadır. Bu yazımızda, bu mitlerden 5 tanesini masaya yatıracak ve hangilerinin gerçek, hangilerinin yanlış olduğunu izah edeceğiz.

Mit-1: Büyük İkramiye Miktarı Arttığında Loto Oynamak Ekonomik Olarak Mantıklıdır!

Bu mit, ilk etapta epey sezgisel gözükmektedir: Potansiyel kazanç ne kadar yüksekse, şansınızı denemek için birkaç dolar harcamak o kadar mantıklıdır. Forbes'tan Money.com'a kadar pek çok yayın organındaki yazarlar, ABD'nin meşhur piyango oyunu olan Powerball kazançları belirli bir eşiğe ulaştığında, beklenen değerin (yani kazanana yapılacak ödeme ile kazanma olasılığının çarpımının) bilet fiyatını aştığını iddia etmişlerdir.^{[5], [6]}

Ancak kazanma şansının son derece düşük olması bir yana, büyük ikramiyeli piyangolar göründükleri kadar iyi değildir.^[7] İlk olarak, büyük ikramiye çoğu zaman tek seferde değil, yıllık ödeme şeklinde ödenir ve bu da bugünkü net değerini düşürür. Ola ki parayı toplu olarak almayı seçerseniz, ilan edilen ödülün yalnızca yaklaşık %60'ını alırsınız. Türkiye'deki oyunlarda bu tür bir kısıtlandırma bulunmamaktadır.^[8]

İkinci olarak, kazananlar ödemeleri üzerinden ciddi vergiler öderler. Bu miktar, eyalete bağlı olarak değişmektedir ve kimi yerde toplamda %50'ye yakındır. Türkiye'deyse Milli Piyango İdaresi Genel Müdürlüğü Sayısal Oyunlar Yönetmeliği'nin Beşinci Bölüm 20. Maddesi şöyle söyler:

İkramiye ödemeleri hiçbir vergi, resim ve harca tabi olmadığından, herhangi bir kesinti yapılamaz. İkramiye ödemelerinde talihlilerden her ne ad altında olursa olsun nakdi veya ayni hiçbir menfaat sağlanamaz ve talihli yeniden oyun oynamaya zorlanamaz.

Ancak Sisal Şans tarafından düzenlenen oyunlar için şöyle bir bilgi verilmiştir:^[9]

Şirketimiz Sisal Şans İnteraktif Hizmetler ve Şans Oyunları Yatırımları A.Ş.’nin tertip ettiği şans oyunları kapsamında verilen ikramiyeler mevcut durumda Veraset ve İntikal Vergisi Kanununda belirtilen istisna tutarı hariç olmak üzere %20 veraset ve intikal vergisine tabidir.

Son olarak, büyük bir ikramiye söz konusu olduğunda, o kadar çok insan oynar ki, birden fazla kazananın ödülü paylaşmak zorunda kalma ihtimali çok yüksektir: 500 milyon dolarlık bir ikramiye için ödülü paylaşma olasılığı yaklaşık %50 olacaktır ve büyük ikramiye arttıkça bu oran daha da yükselecektir.^[10] Sonuç olarak, ikramiyeler çok büyüdükçe oynamanın beklenen değeri aslında azalır.

Akılda tutulması gereken başka bir şey daha vardır: Powerball ve Mega Millions gibi şans oyunlarının ikramiyeleri son yıllarda çok daha büyük hale gelmiştir; çünkü her iki piyango da kazanma olasılığını azaltmıştır. 2015 yılında Powerball çekilişe daha fazla sayı ekleyerek büyük ikramiyeyi kazanma şansını 175 milyonda 1'den 292 milyonda 1'e düşürmüştür. Mega Millions ikramiyesini kazanma olasılığı ise yaklaşık 302 milyonda 1'dir. Türkiye'deki Çılgın Sayısal Loto'yu kazanma ihtimalinizse 622.614.630'da 1'dir. Bu konuda daha fazla bilgi almak için buradaki yazımızı okuyabilirsiniz.

Kıyas olması bakımından: Yıldırım çarpması ya da asteroit çarpması gibi çok çeşitli diğer senaryoları yaşama olasılığınız, piyangoyu kazanma ihtimalinizden daha yüksektir.^{[11], [12], [13]}

Mit-2: Büyük İkramiyeyi Kazanırsanız Finansal Sorunlarınız Çözülecek!

Tüm katı gerçeklere rağmen, büyük ikramiyeyi kazanmanın para sorunlarını ortadan kaldıracağı fikrini ortadan kaldırmak zordur. Amerika Tüketici Federasyonu tarafından 2006 yılında yapılan bir ankete göre, Amerikalıların beşte biri piyangoyu kazanmanın büyük bir birikim yapmak için en pratik yol olduğuna inanmaktadır. Daha yakın zamanda, yatırım uygulaması Stash tarafından 2019 yılında yapılan bir ankete göre, Y kuşağının %59'u da dahil olmak üzere katılımcıların yaklaşık %40'ı piyangoyu kazanmanın emekliliği finanse etmek için iyi bir yol olabileceğini düşünmektedir.^[14]

Ancak araştırmalar, önemli ödüller kazanmanın kolay yoldan para kazanmanın bileti olmadığını gösteriyor. Bir ekonomist ekibi, Florida'da piyangodan para kazanan ve mali açıdan sıkıntıda olan kişilerin servetlerini analiz ederek, üç ila beş yıl içinde 50.000 ila 150.000$ arasında değişen miktarlarda büyük ödül kazananların iflas başvurusunda bulunma olasılıklarının, küçük kazananlarla eşit olduğunu ve grupların benzer şekilde düşük tasarruf ve borç seviyelerine sahip olduğunu tespit etmiştir.^[15] National Endowment for Financial Education'a göre ise, piyango kazanan ya da büyük bir talih kuşu konan kişilerin yaklaşık %70'i birkaç yıl içinde iflas etmektedir.^[16]

Mit-3: Lotoyu Kazanmak Seni Mutlu Yapmaz!

Harvard Tıp Fakültesi profesörü Sanjiv Chopra, yıllar önce yaptığı bir TEDx konuşmasında "20 milyon dolarlık bir piyango bileti kazanmak sizi daha mutlu yapmaz" demiştir. Chopra, mutluluğun kısa vadede koşullardaki olumlu ya da olumsuz değişikliklerle dalgalandığını, ancak zamanla insanların kendi mutluluk "ayar noktalarına" geri dönme eğiliminde olduklarını gösteren araştırmalardan bahsetmiştir. 

İnsanların hayatlarını iyileştirmemek bir yana dursun, piyango kazançlarının onları mahvettiğine dair hikayeler çoktur: Örneğin 300 milyon dolardan fazla kazanan bir talihli, torununa yaptığı cömertliğin, sonunda onun hayatına mal olan bir uyuşturucu alışkanlığını finanse ettiğine inanmaktadır.^[17] International Journal of Psychiatry'de 2009 yılında yayınlanan bir makalede, her biri piyangodan yarım milyon dolar kazandıktan sonra depresyon nedeniyle hastaneye yatırılan iki Alman hastanın vakaları rapor edilmiştir.^[18]

Piyango talihlilerinin mutluluk düzeylerini inceleyen çalışmalar ise daha olumlu bir bakış açısı sunmaktadır. Warwick Üniversitesi'ndeki araştırmacılar tarafından bu konuda yapılan muhtemelen en iyi çalışma, bazıları yaklaşık 200.000$'a kadar olan orta büyüklükte piyango kazanan Britanyalılardan oluşan rastgele bir örneklemden toplanan tekrarlanan anketleri incelemiştir. Piyango kazanmamış ya da küçük ödüller kazanmış kişilerle karşılaştırıldığında, orta büyüklükteki ödülleri kazananların psikolojik sağlıklarının önemli ölçüde daha iyi olduğu görülmüştür. Piyango kazandıktan iki yıl sonra, zihinsel refahta ölçülen ortalama iyileşme, 36 puanlık bir psikolojik stres ölçütünde 1,4 puan olmuştur. (refahta en ciddi ortalama düşüşe yol açan olay olan dul kalmak, yaklaşık beş puanlık bir düşüşe neden olmaktadır). 2014 yılında yapılan ve Health Economics'te yayınlanan bir diğer çalışma, piyango talihlilerinin kazanmadan önce daha mutlu ve yine daha az stresli olduklarını, ancak daha sağlıklı olmadıklarını ortaya koymuştur (bunun nedeni, kısmen, kazananların yeni paralarının bir kısmını içki ve sigaraya harcamış olmalarıdır).^[19]

Mit-4: Devlet Piyangosu Halk İçin Net Fayda Sağlamaktadır!

Çoğu devlet piyangosu (veya ABD'deki eyaletlerin piyangoları), elde edilen geliri belirli amaçlar için ayırır ve bunlar arasında en yaygın olanı eğitimdir. Örneğin Kaliforniya'daki reklam panoları ve televizyon spotları sık sık piyangonun eğitime sağladığı faydaları öne çıkarmıştır; Virginia benzer bir iddiayı piyango biletlerinin arkasına basmıştır.^{[20], [21]} 2005'te "Kuzey Carolina Eğitim Piyangosu"nu tanıtan dönemin Valisi Mike Easley, "eğitim için yılda yarım milyar dolar daha ekleyeceğiz" sözünü vermiştir.^[22]

Ancak Kuzey Carolina, şu anda enflasyona göre ayarlanmış dolar cinsinden eğitime, piyangonun tanıtıldığı zamankinden daha az harcama yapmaktadır.^[23] Araştırmalar piyango gelirlerinin aslında eğitim harcamalarını artırmadığını ortaya koymaktadır:^[24] Bunun yerine, yasa koyucular, okul finansmanından buna karşılık gelen bir miktarı başka amaçlara yönlendirme eğilimindedir.^[25] Bir siyaset bilimci, NBC News'e verdiği bir röportajda bu olaya "gelir ikamesi" lakabını takmış olsa da, komedyen John Oliver bunu biraz daha özlü bir şekilde ifade etmiştir:^[26]

Sadece tek bir amaç için para eklemeye çalışmak, bir yüzme havuzunun bir köşesine işemeye çalışmak gibidir. Her yere sıçrar.

Mit-5: Loto Oynamak İçin Hiçbir Neden Yoktur!

Ne zaman büyük ikramiye çekilişi yaklaşsa ve bilet satışlarında büyük bir artış yaşansa, kaçınılmaz olarak medyada bu oyuna katılanları uyaran yorumlar yer alır. Örneğin 2016 tarihli Minnesota Star Tribune başyazısı, "Bu zararsız bir eğlence değil!" diye uyarmaktadır.^[27] Vox'un resimli bir haberinde, "Eğitimli Aptal"dan "18'ine Yeni Girmiş Çocuk"a kadar "piyango bileti alan 10 insan tipi" karikatürize edilmiştir ve şöyle denmiştir:^[28]

Sayısal loto oynamak, daha iyi harcanabilecek paranın ahlaksız bir şekilde başka yöne çekilmesinden ibarettir.

Ancak piyango oynamak için pek çok neden vardır. Birçokları için bu oyun, ekonomik durumlarını önemli ölçüde değiştirmek için tek şanstır. Piyango alımları ekonomi kötü olduğunda artma eğilimindedir ve özellikle düşük eğitimli, işsiz ve devlet yardımı alan kişiler arasında yoğunlaşmaktadır.^[29] Yapılan bir araştırma, insanlardan yıllık gelirlerini çoğunun düşük çıktığı bir ölçekte (örneğin, 0-100.000$, 101.000-250.000$, vb.) bildirmelerini isteyerek kendilerini kasten fakir hissetmelerini sağlamanın, çalışmaya katıldıkları için aldıkları parayla kendilerini zengin hissettirilenlerden neredeyse iki kat daha fazla piyango bileti satın almalarına yol açtığını bulmuştur.^[30] Düşük gelirli bireylerin, aksi takdirde finanse etmekte zorlanacakları televizyon, buzdolabı, çamaşır makinesi ve kurutma makinesi gibi tüketim mallarını satın almak için piyangoyu kullanmaları da özellikle muhtemeldir.

Çoğu oyuncu için piyango psikolojik faydalar sağlar ve bu faydalar psikoterapi ya da Karayip tatilinden çok daha ucuzdur.^[31] Yoksul insanlar gelirlerinin daha büyük bir kısmını piyango oynamaya harcasa da piyangolar tüm gelir grupları arasında popülerdir. Nitekim 2016 yılında Gallup tarafından yapılan anket, düşük gelirli katılımcıların %40'ının geçtiğimiz yıl bir devlet piyangosu bileti satın aldığını belirtirken, yüksek gelirli kişilerin %53'ünün bunu yaptığını ortaya koymuştur.^[3] Amerikalıların yaklaşık %7'si kumarla ilgili bir sorunu olduğunu bildirmektedir, ancak diğer herkes için ara sıra bir bilete düşkünlük, nispeten mütevazı bir maliyetle hoş fantezileri tatmin etmeye devam etmektedir.

Sonuç

Sonuç olarak, piyangonun cazibesi, küçük bir yatırım karşılığında hayat değiştiren zenginlik vaadinde yatmaktadır. Ancak basitçe yapılabilecek matematiksel bir analiz, kazanma ihtimalinin son derece düşük olduğunu ortaya koymakta ve bunun stratejik bir yatırımdan ziyade bir şans oyunu, hatta düpedüz bir kumar olduğunu göstermektedir. Piyango oynamak, sorumlu bir şekilde yapıldığında zararsız bir eğlence biçimi olsa da, bireylerin kazanma olasılığının düşüklüğünü anlamaları önemlidir. Nihayetinde, piyango oynama kararı, piyangonun finansal güvenliğe giden gerçekçi bir yol değil, daha ziyade geri dönüşü olmayan yüksek olasılıklı spekülatif bir çaba olduğu kabul edilerek verilmelidir. İhtimallerin ve kişisel mali sonuçların net bir şekilde anlaşılmasıyla birlikte sorumlu oyun, bu asırlık şans oyununa katılmayı seçenler için kilit öneme sahiptir.