Örümceklere Adını Veren Arakne Miti Nedir?

Arakne miti, Roma şairi Ovidius’un Metamorphōsēs (Dönüşümler) adlı eserinin altıncı kitabında ölümsüzleşmiş bir anlatıdır. Yunan mitolojisinin sınır tanımayan yaratıcılık ve tanrılara karşı gelen kibir temalarını işleyen bu hikâye, yetenekli bir dokumacı olan Arakne’nin Tanrıça Athena’ya meydan okuması ve sonucunda bir örümceğe dönüşmesi üzerinden anlatılır. Yalnızca Antik Çağ edebiyatında değil modern sanat, edebiyat ve feminist yorumlarda da etkisini sürdürür. Öte yandan örümceklerin bilimsel adlandırması olan "Arachnida" da bu mitin kalıcı izlerinden biridir.

Arakne Öyküsü

Arakne, günümüzde ülkemiz sınırlarında bulunan Lidya'da yaşayan sıradan bir ölümlüydü. Babası Idmon, yünleri mor ve eflatun tonlara boyayan, geçimini bu işten sağlayan bir adamdı. Annesi ise sıradan bir kadındı ve genç yaşta ölmüştü. Arakne soylu bir aileye mensup değildi. Dokumacılığa olan yeteneği sayesinde hızlıca ün kazanmıştı. Eserleri o kadar güzeldi ki civar kentlerden nemfler, periler, orman ve nehir tanrıçaları bile onu çalışırken izlemeye gelirdi.

Çok geçmeden, Arakne’nin bu olağanüstü yeteneği mutlaka Athena’dan öğrendiğine dair söylentiler yayılmaya başladı. Zira Athena (Roma mitolojisinde Minerva olarak bilinir), yalnızca savaşın ve zekânın değil, aynı zamanda zanaatın ve özellikle de dokuma sanatının koruyucu tanrıçası sayılırdı. Ancak Arakne bu söylentileri öfkeyle reddediyordu. Sanatı tamamen kendi çabasıyla öğrendiğini, hiçbir tanrıya bir şey borçlu olmadığını sıkça dile getiriyordu. Bu iddiasını güçlendirmek adına tanrıya meydan bile okumuştu. Ovidius bu kısmı şöyle anlatır:^[1]

Anlayabilirdin Pallas (Athena) tarafından eğitildiğini, buna rağmen kabul etmez bunu Arachne. Ustasını o kadar çok gücendirip "Yarışsın benimle," der, suçlamam onu yenildiğinde! Pallas girer yaşlı bir kadın kılığına, sahte aklar ekler şakaklarına, bir değnekle destekler güçsüz uzuvlarını da...

Bu sözler elbette Athena’nın kulağına kadar ulaşır. Tanrıça Athena bir yandan Arakne’nin yeteneğini takdir ediyor, bir yandan da onun kibrine ve saygısızlığına öfke duyuyordu. Bunun üzerine bir gün yaşlı bir kadın kılığına bürünerek Arakne’nin atölyesine gitti. Orada, yeteneğin büyük bir armağan olduğunu ancak kibirle taşınmaması gerektiğini ve tanrılara karşı saygılı olması, böyle sözlerden vazgeçmesi gerektiğini belirterek Arakne’ye öğütler verdi.

National Geographic

Ama Arakne alayla güldü. Athena’nın yaşlı bir kadın kılığına bürünmüş hâlini küçümseyerek "Neden tanrıçanın kendisi gelmiyor? Neden bu yarışmadan kaçınıyor?" diye sordu.

Bu açık meydan okuma üzerine Athena daha fazla kendini gizlemedi. Birden yaşlı kılığından sıyrıldı ve tüm tanrısal ihtişamıyla karşısında belirdi. Çevredeki nemfler ve kadınlar korkuyla yere kapanarak tanrıçayı selamladılar. Ancak Arakne geri adım atmadı. Yüzü kızarsa da içinde taşıdığı kararlılık daha da güçlenmişti. Yarışmadan kaçmaya niyeti yoktu.

Athena, fazla söz söylemeden yarışmayı başlattı. Yan yana iki büyük tezgâh kuruldu. Athena, halısına Olympus’un on iki tanrısını tasvir eden görkemli bir sahne işledi. En tepede Zeus tahtında oturuyordu; çevresinde Poseidon, Apollo, Artemis, Aphrodit, Hermes ve diğer tanrılar yerlerini almıştı. Ayrıca dört köşeye, tanrılara karşı gelip cezalandırılan ölümlülerin ibretlik öykülerini yerleştirdi: Rhodope ve Haemus’un kibre kapılıp tanrıların adını aldıkları için dağa dönüştürülüşleri; Pigme kadının, turna kuşuna çevrilip kendi halkına karşı savaş açmaya mahkûm edilişi; Antigone’nin saçlarının güzelliğiyle Hera’ya meydan okuduğu için leyleğe dönüşmesi ve Cinyras’ın kızlarının tapınağın taş basamaklarına dönüştürülmesi karşısında acı içinde taşa dönüşen hali. Athena’nın bu imgelerle Arakne’ye açık bir mesaj verdiği belliydi: Tanrılara karşı gelmenin sonucu ağır olur.

Fakat Arakne, çok daha cesur ve doğrudan bir yol seçti. Halısına tanrıların övünülecek bir tarafı olmayan aşk maceralarını işledi. Zeus’un boğa kılığına girerek Europa’yı kaçırması, kuğu kılığıyla Leda’ya yaklaşması, Danaë’ye altın yağmuru olarak sızması, satir kılığıyla Antiopa’ya ulaşması ve Neptunus’un, boğa ya da nehir tanrısı kimliğine bürünerek kadınları aldatması…

Arakne’nin halısı teknik açıdan kusursuzdu. Renk geçişleri, desenlerin akışı ve sahnelerin duygusu olağanüstüydü. Ancak belki daha da önemlisi, halının işlediği tema açık bir eleştiriydi. Bu sahnelerle Arakne, tanrıların kusursuz olmadığını, onların da kibir ve zaaflarla dolu olduklarını ve ölümlülere karşı adaletsizlikler işlediklerini ustaca gösteriyordu.

Athena, Arakne’nin eserini inceledikçe içini bastırılması güç bir öfke kapladı. Teknik mükemmelliği kabul etmek zorundaydı; ancak halının taşıdığı anlam, kendisine ve tüm tanrılara doğrudan bir meydan okumaydı. Arakne’nin elleriyle dokuduğu bu imgeler, ölümlü bir sanatçının tanrısal otoriteye karşı çıkma cesaretini sergiliyordu. Bu cesaret, Athena’nın gözünde en büyük suçtu. Aniden yerinden doğruldu ve büyük bir öfkeyle Arakne’nin halısını paramparça etti. Ardından, elindeki sert şimşir mekiğini alarak genç kadının alnına birkaç kez vurdu. Büyük bir utanç ve umutsuzluk içinde kalan Arakne, yaşadığı aşağılamaya dayanamayarak, boynuna geçirdiği bir ilmekle kendini asmaya kalkıştı. Tam o anda Athena’nın içinde bir kıpırtı oldu. Öfkesi yerini bir anlığına acıma duygusuna bırakmıştı. İpi keserek Arakne’yi ölümden kurtardı ve ona seslendi:

Yaşayacaksın, ama asılı kalmaya devam edeceksin. Bu kader yalnızca sana değil, senden doğacak tüm soyuna da miras kalsın.

Bu sözlerin ardından Athena, Hecate’nin (Antik Yunan’da büyü, sihir, yol ayrımları ve geceyle ilişkilendirilen tanrıça) bir otunun özsuyunu Arakne’nin üzerine serpti.

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

Virginia Museum of Fine Arts

Büyünün etkisiyle Arakne’nin vücudu hızla değişmeye başladı: saçları ve kulakları kayboldu, başı ve bedeni küçüldü; parmaklarının yerini incecik bacaklar aldı, gövdesi bir karına dönüştü. O andan itibaren, Arakne artık bir örümcekti. Tıpkı eski hayatında yaptığı gibi, şimdi de ağlar öreceği sonsuz bir dokuma cezasına mahkûm olmuştu. Bu olayın haberi kısa sürede yayıldı. Önce Lidya, ardından Frigya ve çevresindeki topraklarda herkes Arakne’nin hikâyesini konuşur oldu. Onun kibri, cesareti ve aldığı ders dilden dile aktarılırken insanlar tanrılara karşı gelmenin bedelini bir kez daha öğrenmiş oldular.

Arakne Miti ve Modern Biyolojide Arachnida Adı

Günümüzde örümcekler, akrepler, keneler ve akarları içeren eklembacaklılar sınıfı, biyolojik olarak Arachnida (Örümceğimsiler) adıyla bilinir. Bu adlandırma, doğrudan Antik Yunan'ın Arachne miti ile bağlantılıdır ve mitin bilimsel terminolojiye yansıyan ender örneklerinden biridir.^[2]

Modern taksonomi sistemi, 18. yüzyılda Carl Linnaeus tarafından geliştirilen ve bugün hâlâ temelini kullandığımız ikili adlandırma ve sistematik sınıflandırma yapısına dayanır. Linnaeus, meşhur eseri Systema Naturae'nin (ilk baskı: 1735, genişletilmiş baskılar: 1758 ve sonrası) ilerleyen versiyonlarında, eklembacaklılar içinde örümceklerin yer aldığı grubu Arachnides (sonradan Arachnida biçiminde standardize edilmiştir) olarak adlandırmıştır.

Zaten Arakne isminin etimolojik kökeni de bu bağlantıyı açıkça gösterir. Yunanca ‘ἀράχνη’ (aráchnē) kelimesi doğrudan ‘örümcek’ anlamına gelir Arachne’nin mitolojik öyküsü sayesinde bu sözcük, Latinceye ve oradan modern Avrupa dillerine geçerek örümceklerle ilişkilendirilen pek çok terimin kaynağı olmuştur. Buna güzel bir örnek, insan anatomisinde yer alan ve beynimizi saran üç katmandan biri olan araknoid (örümceksi) zardır. Bu adlandırma da doğrudan Arachne mitine ve kelime kökenine dayanır.^[3] Anatomik olarak sert zar ile ince zar arasında bulunan bu zar örümcek ağına benzer ince ve ağsı yapısı nedeniyle 17. yüzyılda bu şekilde adlandırılmıştır.

Sonuç

Arakne miti, yalnızca bir kibir öyküsü değil; sanatın, özellikle de kadın sanatının iktidara karşı direnme potansiyelini anlatan güçlü bir hikayedir. Mitin etkisi yalnızca edebiyatla sınırlı kalmamış; Diego Velázquez’in ünlü Las Hilanderas (İplikçiler) tablosu gibi eserlerde yeniden yorumlanmış ve modern bilimsel terminolojiye de taşınmıştır. Bugün başta Arachnida sınıfı olmak üzere, pek çok bilimsel terimde bu kadim öykünün izleri yaşamaya devam etmektedir.