Mor Renk Hakkında Ne Biliyoruz?

Mor renk kültürel geçmişimiz boyunca hep zarafet ve zenginlikle özdeşleştirilmiştir. Bunun sebebi ise 18. yy'a kadar elde edilişinin oldukça zahmetli ve pahalı oluşudur. Tarihte ilk kez Fenikeliler tarafından bir deniz salyangozundan elde edilen mor renk dayanıklı olması, nüfuz ettiği kumaştan kolayca çıkmaması ve güneş gördüğünde parlaklığına parlaklık katması sebebiyle bir hayli tutulmuştur. Ancak 1 gram mor boya elde edebilmek için on binlerce salyangoz heba edilmiş ve çok fazla altına mal olmuştur; öyle ki Elizabeth döneminde yarım kilo mor boya satın almak istediğinizde 1,5 kilo altın ödemeniz gerekiyordu. İşbu sebeplerden ötürü de tarihte hep zenginlik ve kraliyeti simgeleyen bir renk olmuştur.

Dilerseniz bu renge atfettiğimiz önemi ve anlamları bir tarafa bırakalım ve onunla ilgili akla gelen birtakım bilimsel gerçekleri anlatmaya çalışalım.

Mehmet Atatur

Mor ve Eflatun Aynı Şeye mi Karşılık Gelir?

Halk arasında mor ve eflatun (ya da menekşe rengi) genelde birbirinin yerine kullanılıyor olsa da bu durum bir sorun yaratıyor gibi durmamaktadır. Ancak bilimsel olarak bu iki renk arasında bir fark vardır ve biz bu ayrımı İngilizcedeki bir sözcük üzerinden göstermeye çalışacağız.

İngilizcedeki "purple" ve "violet" renk sözcükleri Türkçeye çevrilirken genelde ikisi de "mor" diye çevrilmektedir. Örneğin, "ultraviolet" kelimesi, içinde "violet" sözcüğü geçmesine rağmen, Türkçeye "mor ötesi" şeklinde çevrilir. Oysa ki purple (mor) ve violet (eflatun ya da menekşe) renkleri bilimsel açıdan birbirinden biraz ayrılmaktadır.

Mor (purple), her ne kadar eflatuna (menekşe rengine) benzese de, bu iki rengin arasında şöyle bir fark vardır: Eflatun ışığın görünen tayfında kendine has dalga boyuna sahip (yaklaşık 380–420 nm) temel bir renktir; oysa ki mor, kırmızı ve mavinin karışımıyla elde edilen ikincil bir renktir. Diğer bir ifadeyle, mor renk (purple) iki temel rengin (kırmızı ve mavinin) karışımı olup kendine özgü bir dalga boyuna sahip değildir ama eflatunun (violet) vardır. Bu nedenle, kanımızca, İngilizcedeki "ultraviolet" ifadesi "mor ötesi" denilerek Türkçeye yanlış aktarılmıştır. (Evrim Ağacı notu: Kelimenin doğru aktarımının gerekli olup olmadığı ya da nasıl olması gerektiği kısmı yazımızın menzili içinde olmadığından biz bu konuya girmeyecek; sadece bu iki renk arasında bir ayrım olduğunu vermekle yetineceğiz.)

123RF

İkisini ayıran en temel özellik eflatunun daha maviye çalan bir görünümünün oluşu ve mora göre daha "doyumsuz" oluşudur. Eflatun için "daha doyumsuz" sıfatını kullanmakla bu rengin bir özelliğinden bahsetmiş oluyoruz. Şöyle ki eflatunun parlaklığı arttıkça daha çok mavi renge yaklaşmaktadır. Halbuki aynı etkiyi mor renkte gözlemleyemeyiz. Bu durum Bezold–Brücke kayması denilen bir etkinin sonucudur. Bu kaymada, ışık yoğunluğu (parlaklığı) arttıkça renk algısında bir değişim yaşanmaktadır. Yoğunluk arttıkça görünür ışık tayfındaki renkler 500 nm’nin altında ise maviye doğru kayar veya 500 nm’nin üstünde ise sarıya kayar. Daha düşük yoğunluklarda ise kırmızı/yeşil eksenine doğru kayma yapar.

Wikiwand

Wikiwand

UNSW

Mor Bir Dünya Mümkün müdür?

Ormanlık bir yere gittiğimizde hangi rengin ağır basmakta olduğunu hepimiz biliriz: Yeşil. Bunun sebebi, bitki hücrelerinde bulunan ve fotosentez olayının baş kahramanı olan klorofil adlı yeşil renkli bir pigmenttir.

Klorofil maddesi Güneş'ten gelen 465 nm ve 665 nm arası dalga boylarındaki ışığı emerek fotosentez olayını gerçekleştirir. Fakat Güneş’in ışık tayfı yaklaşık 550 nm civarında zirvededir, bu da yeşil ve sarı ışığa karşılık gelir. Klorofil bu dalga boyunda yeşil ışığı soğurmaktan ziyade yansıttığı için yaprakların rengi bize yeşil görünmektedir.

Socratic

Ancak Mor Dünya hipotezi adı verilen bir varsayıma göre Dünya'daki bitki örtüsü her zaman yeşil değildi. Günümüzden yaklaşık 2.4 ila 3.5 milyar yıl önce, yani klorofil hakimiyetinden önce, fotosentezi retinal adlı mor renkli bir pigment gerçekleştiriyordu. Yani bitki örtüsünün baskın rengi mor idi.

Gün ışığını emen çoğu protein aslında retinal içermektedir. Retinal pigmentleri yeşil ve sarı ışığı emip kırmızı ve mavi ısığı yansıtırlar. Bu da retinale bağımlı yaşayan organizmaların mor görüneceği anlamına gelir.

ati

Mor Dünya hipotezini ortaya atan DasSarma and Schwieterman adlı araştırmacılara göre retinal ve klorofil her ne kadar birlikte evrim geçirmiş olsa da retinal, basit yapısı itibarıyla, klorofilden daha önce ortaya çıkmış olmalıydı. Bu da gezegenimizin bir zamanlar mor görünüyor olabileceği anlamına gelmektedir. Şu an böyle bir durum söz konusu olmayıp klorofilin baskın oluşu sebebiyle gezegenimiz yeşil gözükse de retinal bazlı fototrofik (enerjisini ışıktan alan) metabolizmalar da yok değildir (Halo arkeler gibi).

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

Retinal, klorofile göre çok daha basit yapılı bir molekül olduğundan uzayda yaşam arayışı bakımından da bize yol gösterici olabilir. Şayet bir gezegenin ışık tayfı incelenirken daha baskın olarak mor renge rastlanıyorsa bu durum orada yaşam olabileceğine dair bir işaret olabilir. Diğer bir deyişle, retinal diğer gezegenlerde ortaya çıkmışsa, Dünya’daki bitki örtüsünün kırmızı ve mavi ışığı soğurarak yeşil ışığı yansıtmasına benzer şekilde, retinal de kırmızı ve mavi rengi yansıttığı için gezegeni mor bir görünüme büründürerek belirgin bir biyo işaret yaratabilir.

Patlıcan Neden Mordur?

Patlıcana mor rengini veren şey derisindeki antosiyaninler (anthocyanins) adlı bir grup kimyasaldır. Antosiyaninler pek çok bitkide bulunurlar ve bitkiyi Güneş’in zararlı morötesi ışınlarına karşı korurlar.

Diğer yandan, yapraklarda bulunan klorofilin verdiği yeşil renk antosiyaninleri sıklıkla gizlese de bazı bitkiler mor rengini belli etmeyi sever. Örneğin, bazı çiçeklerde bulunan mor, kırmızı veya mavi antosiyaninler böceklerin görmek için kullandıkları mor ötesi aralıkta bulunan ışığı güçlü bir şekilde soğururlar. Bu da çiçeklerin kendilerini ön plana çıkarmalarına yardımcı olur. Böylelikle polen taşıyıcı böcekler kolaylıkla çiçeklere doğru çekilirler.

Pixabay

Doğada Mor Bir İnek, At ya da Tavşan Neden Göremeyiz?

Bunun sebebi memelilerin mor, mavi ya da yeşil pigmentlerini üretemeyişleridir. Kuşlar ve böcekler ise sadece yapısal renklenme (tüylerde veya kanatlarda çok küçük ve renksiz hücrelerin/yapıların ışığı belli bir açıyla yansıtmasıyla elde edilen renklenme) aracılığıyla mor rengi sergileyebilirler. (Yapısal renkler ile ilgili daha fazla bilgi için Kuş Tüylerinin Rengi Nasıl Oluşur? adlı yazımızı okuyabilirsiniz.)

Kan Rengi Mor Olan Canlılar Var Mıdır?

Oksijenli fotosentez yapan canlıların evriminden önce serbest oksijen kaynakları oldukça düşüktü. Zamanla, özellikle, Kambriyen öncesi dediğimiz bir dönemde gezegenimizin atmosferinde serbest oksijen artışı yaşanmıştı. Günümüzde ise karasal atmosferin %21'ini serbest dolaşan oksijen molekülleri oluşturmaktadır ve bunların esas kaynağı oksijenli fotosentezdir.

Kambriyen öncesi dönemde atmosferde görülen bu serbest oksijen birikimi, o zamanlarda yaşayan bütün canlılar için büyük bir değişim demekti çünkü bu canlılar oksijen miktarı arttıkça üzerlerindeki bu çevresel baskıya karşı evrimsel stratejiler geliştirmek zorunda kalmışlardır. Bu baskı sonucunda ise oksijen taşıyan dört protein ailesi (hemoglobin, hemoeritrin, eklembacaklılarda ve yumuşakçalarda görülen hemosiyaninler) oksijeni bağlama yeteneğine sahip olacak şekilde bağımsız olarak evrimleşmiştir. Bahsettiğimiz bu süreç hücrelere atmosferdeki artan oksijenle baş etme imkanı tanımıştır.

Günümüzde bazı denizel solucanların ve dallı bacaklıların kan rengi mordur. Bunun sebebi hemoeritrin molekülünün, taşıdığı oksijen dolayısıyla eflatuna çalan bir renge bürünmesidir. Oksijen taşımadığı durumda ise renksizdir.

Compound Chem