Maymunlar Taş Devri'ne Girdi mi?

İddia

Maymunlar Taş Devri'ne girdi! Bilim insanları, Asya, Afrika ve Güney Afrika'da yaşayan maymunların ve şempanzelerin taşlardan aletler, ağaç dallarından ise mızraklar yapmaya başladığını gözlemledi.

Gerçek mi?

Karışık

Gerçek Taraflar

Şempanzeler, orangutanlar ve kapuçin maymunları gibi çok geniş bir kuyruklu ve kuyruksuz maymun (veya kısaca "maymun" veya simiyen) grubunun alet olarak taş kullandığı bilinmektedir. Hatta şempanzelerin taş alet kullanımına yönelik bulgular 3000 yıllık bir tarihe sahiptir.

Sahte Taraflar

Maymunların "Taş Devri'ne girdiği" iddiası sansasyoneldir; çünkü bu devirler antroposentrik (insan-merkezci) kavramlardır. Diğer maymunların "Taş Devri" gibi insan tarihiyle özdeşleşmiş bir devre girdiğini iddia etmek, insan-harici maymunların kültürel evriminin de insan evrimini takip etmesi gerektiği imâsını barındırmaktadır. Günümüzde maymunların Taş Devri'ne girdiğini fikri, primatoloji ve antropoloji camiasında genel geçer kabul görmediği gibi, dikkate değer miktarda da dillendirilmemektedir.

İddianın Kökeni

Maymunların (özellikle de şempanzelerin) Taş Devri'ne girdiği iddiası ilk kez 12 Şubat 2007 yılında Science dergisinin blogunda Ann Gibbons tarafından "Şempanze Taş Devri" başlığıyla kaleme alınmıştır.^[1] Gibbons'ın başlığı, şempanzelerin taş alet kullanımının tarihini inceleyen araştırmacılardan biri olan, Cambridge Üniversitesi primatologu William McGrew'un şu sözlerinden gelmektedir:

Artık elimizde, şempanzelerin de arkeolojik bir kaydı olduğuna dair kanıtlar var. Yani bir Şempanze Taş Devri...

O gün bugündür bilim kaynakları ve sosyal medya hesapları, gerek bu konu hakkında yapılan ek araştırmaları gündeme taşırken gerekse de sadece popülerlik kazanmak adına bu abartılı başlığa sahip içerikleri sosyal medya üzerinden paylaşmaktadır. Bu paylaşımlar, özellikle de sosyal medyada "Maymunlar bile Taş Devri'ne girdi, biz hala X yapıyoruz." tarzı mesajlara çok açık olduğu için kısa sürede popülerlik kazanmakta ve yayılmaktadır.

Bilgiler

Maymunlarda alet kullanımı çok iyi bir şekilde gözlenmiş ve raporlanmış bir olgudur.^{[2], [3], [4]} Bir zamanlar insanlara özgü olduğuna inanılan, hatta insanı tanımlamak için "alet yapan hayvan" gibi tanımların bile yaygınlaşmasına sebep olan bu kadar temel bir davranışın, insan-harici maymunlarda da gözlenmesi, doğada insanın eşsizliği argümanına son 1 asırda vurulan çok sayıda darbeden bir diğeri olmuştur.^[5]

Maymunlar (ve kuşlar, filler gibi bazı diğer hayvanlar), çeşitli amaçlarla aletler kullanabilirler. Bunların başında, besinlere daha kolay erişim gelmektedir. Örneğin bir karga, uzun bir çöp parçasını mızrak gibi kullanarak bir şişenin içinde olduğu için erişemediği besinlere ulaşabilir veya yüksekten kabuklu hayvanları bırakarak bunların parçalanmasını sağlayabilir.^{[6], [7], [8]} Benzer şekilde kuşlar, ufak çakılları su içerisine atarak, şişe içindeki suyun seviyesinin yükselmesini ve bu sayede yüzeyde asılı duran ekmek kırıntısı gibi yiyeceklere ulaşabilirler. Bazı şempanzeler ve orangutanlar, ağaç dallarını kullanarak karınca ve termitleri yuvalarından çıkarıp adeta "çöp şiş" yaparak yiyebilirler.^[9] Bazı kuşlar ekmek kırıntısı gibi besinleri, suda yüzen balıkları üzerlerine çekmek ve böylece daha kolay avlamak için bir yem olarak kullanabilirler.^[10] Orangutanlar, uzun ve sivri dalları kullanarak ağaç tepelerinden su birikintilerine sarkarak balık avlayabilirler. Yani Hayvanlar Alemi'nde alet kullanımı çok yaygındır.

Taş Devri İddiası Nereden Geliyor?

Taş Devri'nden kasıt, primatların (özellikle de insanların) bir taşı bir diğerine vurarak taş aletler yapabilmesini ifade eder. İnsanlar, son birkaç bin yıl öncesinde Demir Çağı'na girilene kadar, on binlerce yıl boyunca taş aletler yapmışlar ve bunları kullanarak avlanmışlardır (veya hayatlarını başka şekillerde kolaylaştırmışlardır).

Son 15-20 yılda yapılan bazı gözlemler, bazı maymun gruplarında da Taş Devri insanlarınınkine benzer aletler yapıldığını göstermektedir. Örneğin Batı Afrika'daki yağmur ormanlarında yaşayan şempanzeler, taş parçaları kullanarak sert kabuklu yemişleri açabilmektedirler ve bitkilerin depo organlarındaki besinlere ulaşabilmektedirler.^[11] Savana şempanzeleri, aletler kullanarak avlanabilmektedir.^[12] Beyaz suratlı kapuçin maymunları taş aletler kullanarak yemişlerin ve deniz kabuklularının kabuklarını kırıp avlarına ulaşabilmektedir.^{[13], [14]} Hatta Brezilya'daki kapuçinlerin 700 yıldır taş aletler kullandığı bile tespit edilmiştir.^[15] Daha önceden bizim de duyurduğumuz üzere, bonoboların da insanların Taş Devri'nde yaptıklarına benzer aletler kullandığına yönelik bulgular da bulunmaktadır.^[16]

Tüm bunlardan yola çıkan araştırmacılar, 2009 yılında Nature dergisinde "Primat Arkeolojisi" başlığıyla yayınladıkları bir makalede, maymunların yeni yeni değil, en azından yüzlerce ve potansiyel olarak binlerce yıldır taş aletler kullandığını gösteren kanıtları ileri sürerek, insan-harici maymunlarda da insandaki gibi kültür olduğunu ileri sürmüştür.^{[1], [17]}

"Taş Devri" İddiası Muhtemelen Abartılı!

Bu perspektiften bakınca, maymunların Taş Devri'ne girdiği fikri makul gözükmektedir. Ancak bir hayvanın bir "devir"den söz edecek kadar büyük bir kültürel değişimden geçmesi için, bu kültürün küçük gruplarda değil, türün tüm popülasyonları genelinde ve sürekli olarak gözlenmesi gerekmektedir. Bu kadar yaygın ve uzun soluklu gözlemler henüz yapılamamıştır.

Dahası, yapılan bazı çalışmalar şempanzelerde genel geçer bir taş alet yapımı algısı olmadığını göstermektedir. Örneğin Open Research Europe'da yayınlanan bir çalışmada araştırmacılar, şempanzelere taş aletler yapmaları için ihtiyaç duyacakları bütün malzemeleri vermiş olmalarına rağmen ve hatta onları bir müddet aç bıraktıktan sonra, taş aletler kullanarak açabilecekleri engellerin arkasına çok sevdikleri yiyecekleri koyarak teşvikler yaratmalarına rağmen, şempanzeler bunları kullanarak taş aletler yapamamış ve yiyeceklere ulaşamamıştır.^[18]

Bu araştırmada dikkat çekilen önemli bir detay, laboratuvar şartlarında insan-harici maymunların alet kullanımıyla ilgili olarak yapılan deneylerde, neredeyse her zaman insanların alet yapışını tekrar tekrar izleyen maymunlar kullanılmasıdır.^[19] Bu maymunlar, gözlem yoluyla insanlardan alet yapmayı öğrenmekte ve bazı şartlarda bunu tekrar edebilmektedir. Ancak insanlar tarafından eğitilmeyen şempanzelerde taş yapmaya yönelik bir bilgi ve eğilim gözlenmemiştir. Dolayısıyla şempanzelerin kendi kültürüründe evrensel olarak taş alet yapmaya yönelik bir eğilim olmadığı söylenebilir; bir diğer deyişle, normalde şempanzeler ebeveynden yavruya aktarılan bir şekilde taş alet yapımını öğrenmemektedirler. Bu da "şempanzelerin Taş Devri'nde oldukları" iddiasını zayıflatmaktadır.

Sonuç

Elbette sunulmak istenen mesaja bağlı olarak burada verilen detaylar eğilip bükülerek potansiyel bir hikayeye güç kazandırılabilir. Örneğin "Taş Devri'ne girmek" derken kastedilenin, zaten yeni yeni taş aletler kullanmaya başladıkları olduğu, dolayısıyla genel geçer bir taş alet kullanımı görmek için birkaç bin yıl daha geçmesi gerektiği iddia edilebilir. Bu, makul bir iddia olabilir; fakat kültürel ve biyolojik evrimin gerçekten de o yönde ilerleyeceğini gösteren güçlü bir kanıt olmadıktan sonra, bu iddia bilimsel bir çeşit inanç olarak kalacaktır.

Dahası, hayvanların kendilerine has kültürleri olduğu konusunda artık dikkate değer hiçbir şüphe kalmamış olsa da muhtemelen bizimkinden oldukça farklı bir kültürel evrim rotası izleyecek olan şempanze kültürünü insansı terimlerle tanımlamak doğru değildir ve hatta yanıltıcı olabilir.

Tüm bu bulgular ışığında, birçok maymunun kısıtlı olarak da olsa taş alet kullanabildiklerini ama bunların genel geçer bir taş alet kültüründen söz etmek için yeterli olmadığı gerçeğini gözeterek, maymunların (veya spesifik bir türün) Taş Devri'ne girdiği iddiasının doğru olmaya yakın ama "Karışık" bir iddia olduğunu ve doğrularla yanlışları bir arada sunmasından ötürü yanıltıcı olabileceğini söylemek mümkündür.