Türkiye'de halk arasına uzanan dilbilim tartışmalarının en uzun soluklu olanlarından birisi, "makina" ile "makine" sözcüğünün kullanımı arasındaki çekişmedir. Özellikle de 2010 yılında emekli öğretim görevlisi Dr. Günseli Naymansoy'un "Sözcüğün doğrusu 'makine'dir; üniversitelerde bu kullanım düzeltilmelidir." şeklindeki çıkışı, bunun ardından YÖK ve Türk Dil Kurumu gibi kurumlara talepte bulunması ve bu sürecin ulusal medyaya da taşınması tartışmaların iyice karmaşıklaşmasına neden olmuştur.
Gerçekten de ülkemizdeki üniversitelerde bu konuda ciddi bir karmaşa görülmektedir. Türkiye'nin en önde gelen üniversitelerinin büyük bir çoğunluğunda (örneğin Orta Doğu Teknik Üniversitesi, İstanbul Teknik Üniversitesi, Boğaziçi Üniversitesi ve Hacettepe Üniversitesi), terim "makina" olarak geçmektedir. Bazı üniversitelerde ise (örneğin Bilkent Üniversitesi, Yıldız Teknik Üniversitesi, İstanbul Üniversitesi ve Koç Üniversitesi) "makine" sözcüğünü tercih etmektedir. Bazı diğer üniversitelerin sitesinde ise (örneğin Selçuk Üniversitesi ve Gazi Üniversitesi) her iki kullanıma birden rastlamak mümkündür.
Meslek kuruluşları açısındansa daha büyük bir fikir birliği bulunmaktadır. Örneğin Türkiye Mühendis ve Mimar Odaları Birliği (TMMOB) altındaki mühendislik odası, makina sözcüğünü tercih etmektedir: TMMOB Makina Mühendisleri Odası. Benzer şekilde, Kıbrıs Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği (KTMMOB) de Makina Mühendisleri Odası'nı tercih etmektedir.
Türk Dil Kurumu ve Kafa Karışıklığı
Bu tarz konularda yetkili kurum Türk Dil Kurumu'dur. Her ne kadar kurumun bilimsel terminoloji konusundaki eksikleri bariz olsa da, bu tarz kelime kökenine dayalı bir konuda yetkili kurum olarak alınması elzemdir.
HaberTürk'ün 2010 yılında yaptığı bir haberde, Naymansoy'un TDK'ye attığı bir e-posta sonrasında, Türk Dil Kurumu başkanı Prof. Dr. Şükrü Haluk Akalın'dan aldığı cevapta "1965 yılından itibaren imlâ kılavuzlarında sözcüğün 'makine' biçiminde yazıldığı" iddia edilmektedir.
Bu tuhaftır. Zira Türk Dil Kurumu'nun çevirimiçi olarak yayınlanan Genel Türkçe Sözlük'üne girip, makina sözcüğü aratılacak olursa, sözcüğün hatalı olmadığını gösteren bir şekilde makine sözcüğüne yönlendirme yapılmaktadır.
TDK, hatalı yazılan sözcüklerde herhangi bir sonuç vermemektedir. Örneğin aynı sözlükte tıraş yerine traş yazacak olursanız, "Traş yerine aşağıdakilerden birini bulmak istediyseniz tıklayınız." şeklinde bir uyarı çıkmaktadır.
Dolayısıyla sözcüğün makina kullanımı Türk Dil Kurumu tarafından hatalı sayılmamaktadır. Yalnızca olan, kurumun makine sözcüğüne yönelik bir tercih beyan ediyor olmasıdır. Bu terimin karşılığı olarak detaylı açıklama yapılmaktadır:
Kafa karışıklığını arttıran bir durum, yukarıdaki vaziyete karşın Türk Dil Kurumu'nun Sıkça Yapılan Yanlışlara Doğrular isimli köşesinde makina sözcüğü hatalı olarak verilmekte, makine sözcüğü ise onun doğrusu olarak belirtilmektedir:
İşte kafaları karıştıran problem de buradan doğmaktadır. Hem sözcüğü Genel Türkçe Sözlük'te barındırıp, hem de hatalı olduğunu iddia etmek, kimilerinin sözcüğün doğrusunun "makine" yazımı olduğunu düşünmelerine neden olmaktadır. O halde makina sözcüğü neden sözlükte barındırılmaktadır?
İşin Aslı Nedir?
Bu herkes için büyük bir problem olmayabilir; ancak dilbilime ilgi duyan kişiler için bu tip ufak detaylar oldukça ilgi çekici ve önemli olabilmektedir. Bu yazımızın da bu tarz detaylara ilgi duyan kişilere yönelik yazıldığını düşünülecek olursak, biraz daha detaya girmekte sakınca görmüyoruz. Dolayısıyla, işin aslı konusunda güvenilir bir limana sığınmak için birkaç noktaya bakabiliriz:
Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.
Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.
Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.
Temel Türkçe Kuralları
Elbette bir kelimenin ünlü harflerinin nasıl düzenlenmesi gerektiğiyle ilgili olarak akla gelen ilk unsur, hepimizin ilkokul sıralarından beri öğrendiği en temel Türkçe kurallarından birisi ünlü uyumu kavramıdır. Büyük Ünlü Uyumu, Türk Dil Kurumu tarafından şöyle tanımlanmaktadır:
Bir kelimenin birinci hecesinde kalın bir ünlü (a, ı, o, u) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de kalın, ince bir ünlü (e, i, ö, ü) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de ince olur: adım, ayak, boyunduruk, burun, dalga, dudak, kırlangıç; beşik, bilezik, gelincik, gözlük, üzengi, vergi, yüzük vb.
Ne var ki yine Türk Dil Kurumu'na göre:
Alıntı kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz: ahenk, badem, ceylan, çiroz, dükkân, fidan, gazete, hamsi, kestane, limon, model, nişasta, otomatik, pehlivan, selam, tiyatro, viraj, ziyaret vb.
Dolayısıyla aradığımızı burada bulamıyoruz. Hoş, zaten sözcüklerin ikisi de (makina da, makine de) bu kuralı ihlâl edeceği için çok da uzağa gidemezdik.
Kelimenin Kökeni
Bu durumda, kelimenin ödünç alındığı dile bakmak, sıradaki en mantıklı adım olacaktır. Türk Dil Kurumu tarafından hem makina hem de makine sözcüğünün kökeni İtalyancadaki macchina sözcüğüne dayandırılmaktadır. Sözcük, bariz bir şekilde a harfi ile bitmektedir. Bu, önemli bir ipucudur.
İtalyancada macchina "karmaşık aygıt" anlamına gelmektedir. Latincede sözcük machina olarak geçmektedir ve aynı anlamda kullanılmaktadır. Antik Yunancada mēχanḗ olarak, "aygıt, mekanizma, özellikle makaralı kaldıraç" anlamında kullanılmıştır. Tüm bunlar, Hintavrupa Anadili'nde *magh- kökünden gelmektedir. Yani "yapma, yarama, yapabilme, gücü olma"...
Diğer Güvenilir Dilbilim Kaynakları
Etimoloji dendiğinde akla gelen ilk kaynak kuşkusuz Nişanyan Sözlük'tür. Bu sözlüğün gösterdiği köken bilgisi önemlidir; çünkü böylelikle 1965 yılındaki kafa karıştıran kararın ötesine geçerek sözcüğün gerçek Türkçe kökenine ulaşabiliriz.
Nişanyan Sözlük'te de makina sözcüğü, makine sözcüğüne yönlendirmektedir. Sözcüğün ilk kullanımına 1792 yılında Ebubekir Ratib Efendi tarafından yazılmış olan Nemçe Sefaretnamesi isimli eserde rastlıyoruz:
Ertesi gün bir akademyaya dahi götürüp makina elektrika dedikleri alet ile on beş mikdarı i'mal-i acibe (...) izhar eylediler.
Sonuç
Sonuç olarak sözcüğün orijinal olarak ödünç alındığı kaynak dikkate alınacak olursa makina kullanımı, Türk Dil Kurumu'nun 1965 tarihli gerekçesiz kararı dikkate alınacak olursa makine kullanımı geçerlidir. Ancak Genel Türkçe Sözlük'ten yola çıkacak olursak ikisi arasında fark olmamakla birlikte, dilbilimcilerin makine sözcüğü yönünde bir tercih gösterdiği görülmektedir.
Konuyla ilgili bir diğer tahmin, ödünç alınan kaynağın zamanla değişmesi olabilir. Özellikle 20. yüzyılın ortalarında dilimizde İngilizcenin etkisi arttıkça, İngilizcedeki machine sözcüğü de dilimize makine şeklinde sirayet etmiş olabilir. 1965'te alınan karar, İtalyanca yerine İngilizcedeki sözcüğün ödünç alınmasına yönelik bir çabanın ürünü olabilir. Gerekçe açıklanmadığı için nedenini de bilmek güçtür.
Bu tarz sözcüklerin farklı biçimlerinin kabaca eşit düzeyde yaygın olduğu durumlarda dilbilimciler, genellikle "yarı-Darwinci" bir yaklaşım sergilemeyi tercih edebilirler: Güçlü olan ayakta kalsın. Kurumsal bir şekilde belli bir sözcüğü halka dayatmaktansa, sonucun yıllar geçtikçe kendi kendine ortaya çıkmasını beklerler.
Fakat elde var olan bilgiler ışığında, keyfi ve gelişigüzel tercihlerin ötesinde herhangi bir gerekçelendirme yapılmamaktadır. Bu durumda hangi sözcüğün tercih edildiğinin bilimsel bir temeli olmadığı, dolayısıyla nihayetinde fark etmediği söylenebilir.
İçeriklerimizin bilimsel gerçekleri doğru bir şekilde yansıtması için en üst düzey çabayı gösteriyoruz. Gözünüze doğru gelmeyen bir şey varsa, mümkünse güvenilir kaynaklarınızla birlikte bize ulaşın!
Bu içeriğimizle ilgili bir sorunuz mu var? Buraya tıklayarak sorabilirsiniz.
Soru & Cevap Platformuna Git-
31
-
11
-
7
-
7
-
5
-
4
-
4
-
2
-
1
-
1
-
0
-
0
Evrim Ağacı'na her ay sadece 1 kahve ısmarlayarak destek olmak ister misiniz?
Şu iki siteden birini kullanarak şimdi destek olabilirsiniz:
kreosus.com/evrimagaci | patreon.com/evrimagaci
Çıktı Bilgisi: Bu sayfa, Evrim Ağacı yazdırma aracı kullanılarak 31/10/2024 09:17:53 tarihinde oluşturulmuştur. Evrim Ağacı'ndaki içeriklerin tamamı, birden fazla editör tarafından, durmaksızın elden geçirilmekte, güncellenmekte ve geliştirilmektedir. Dolayısıyla bu çıktının alındığı tarihten sonra yapılan güncellemeleri görmek ve bu içeriğin en güncel halini okumak için lütfen şu adrese gidiniz: https://evrimagaci.org/s/7424
İçerik Kullanım İzinleri: Evrim Ağacı'ndaki yazılı içerikler orijinallerine hiçbir şekilde dokunulmadığı müddetçe izin alınmaksızın paylaşılabilir, kopyalanabilir, yapıştırılabilir, çoğaltılabilir, basılabilir, dağıtılabilir, yayılabilir, alıntılanabilir. Ancak bu içeriklerin hiçbiri izin alınmaksızın değiştirilemez ve değiştirilmiş halleri Evrim Ağacı'na aitmiş gibi sunulamaz. Benzer şekilde, içeriklerin hiçbiri, söz konusu içeriğin açıkça belirtilmiş yazarlarından ve Evrim Ağacı'ndan başkasına aitmiş gibi sunulamaz. Bu sayfa izin alınmaksızın düzenlenemez, Evrim Ağacı logosu, yazar/editör bilgileri ve içeriğin diğer kısımları izin alınmaksızın değiştirilemez veya kaldırılamaz.
