Kör Görüş: Bazı "Kör" Bireyler, Farkında Olmamalarına Rağmen Görüyor Olabilirler mi?

Tamamen kör olduğunuzu; ama yine de görebildiğinizi düşünün. İmkânsız gibi mi geliyor? Aslında bu mümkün. Birkaç yıl önce, bir adam -ona Barry diyelim- arka arkaya iki inme geçiriyor. Bu inmelerin sonucunda da Barry tamamen kör kalıyor ve ancak bir değnek yardımıyla yürüyebilecek duruma geliyor.

Kör görüş, hiçbir şey göremediklerini düşünen ve buna inanan (yani bilişsel olarak kör) bireylerin beyinlerindeki belirli görsel bölgelerin düzgün çalışıyor olmasından ötürü, görüş ile ilişkilendirilen belirli farkındalıklara sahip olabilmeleri durumudur.^[1] Yani bu kişiler, tıpkı kör bireyler gibi hiçbir şey göremezler; ancak beyinleri görsel verinin dikkate değer bir kısmını işlediği için, onlara baktıkları şeylerle ilgili sorular sorulduğunda, belli soruları doğru bir şekilde cevaplandırabilirler.

Gerçek bir hikaye üzerinden gidelim: Bir gün, birkaç psikolog, Barry’i sandalye ve kutu gibi birçok engelle dolu bir koridora yerleştirip yürümesine yardımcı olan değneğini de alarak ondan koridor boyunca yürümesini istediler. Bu basit deneyin sonucu, bilinci kavrayış biçimimiz için çok önemliydi. Barry, bütün koridoru hiçbir engele takılmadan geçmeyi başardı. Çünkü Barry, akıl almaz gibi gelse de, çok nadir görülen bir durum olan kör görüşe sahipti. Kör görüşe sahip insanlar, önlerindeki eşyaları görebildiklerini sürekli olarak reddederler, çünkü bilinçleri, o görüşe gerçekten de sahip değil gibidir; ancak buna rağmen, farkında olmasalar bile görüş konusunda şaşırtıcı becerilere sahiptirler. Bu da, bir anlamda onların görebildiklerini gösterir.

Bir başka vakada -ona Rick diyelim- önüne konulan ekrandaki nesneleri birkaç seçenek arasından tahmin etmesi istendi. Rick ekranda ne olduğunu asla bilmediğini ve göremediğini söylüyordu; fakat tahminlerinin yüzde doksandan fazlası doğruydu.

The Conversation

Beyne Doğru…

Kör görüş, beynin birincil görsel korteks adlı bölgesinin hasar almasıyla ortaya çıkıyor. Beynin bu bölgesi, sizin de tahmin etmiş olacağınız gibi, görme becerilerinden sorumludur. Bu bölgenin hasar alması bazen tam körlüğe, bazen de kısmi körlüğe sebep olabilir. Ancak kör görüş, bu iki kategorinin hiçbirine tam olarak uymuyor.

Peki kör görüş nasıl çalışıyor? Gözler, alınan ışığı bilgiye çevirerek bu bilgiyi beyne yollar. Bu bilgi beyinde çeşitli yollardan geçtikten sonra, birincil görsel kortekse iletilir. Kör görüşlü insanlarda bu bölge hasarlı olduğu için, gözlerden gelen bu bilgi, bilinçli farkındalığa kadar ilerleyemez. Fakat bu bilgi, görsel sistemin hasar görmemiş diğer elemanları tarafından işlenerek, beyindeki ilişkilendirme alanlarına ulaştırılabilir; böylece bilincin farklı kısımları bu işlenmiş veriye erişebilir.

İşte Barry ve Rick’in durumunda da görüldüğü gibi, aslında bireyler hiçbir şey görmediklerine inansalar da (ve bu, belki de objektif olarak doğru olsa da), aynı kişiler cisimleri görüyormuşçasına, bazı eylemleri doğru şekilde yapabilir ve baktıkları yöndeki cisimlerle ilgili özellikleri tanımlayabilirler. Onları teknik olarak görmüyor olsalar bile...

Bilim insanları, bunu mümkün kılan şeyin bir "bypass devresi" olduğunu düşünüyor. Bu nöral devre, görsel veriyi gözden talamusa ve oradan da doğrudan amigdalaya, yani beynin duygusal veri işleme bölgesine iletiyor olabilir. Bu sayede, birincil görsel kortekse uğramaksızın, verinin işlenmesi mümkün oluyor. Bu tür bir devrenin varlığı, daha önceden kemirgenlerde gösterilmişti; 2019 yılında ise insanlarda da olduğu gösterildi.^[2] Bu tür bir yan devrenin evrimleşme nedeni, beynin hasar alması halinde, bu ek devreler sayesinde tüm işlevin yitirilmemesinin sağlanması olabilir.^[3]

Kör görüş beyinde bilinçdışı olayların boyutunun büyüklüğünü anlamamızı sağlayabilecek çarpıcı bir örnek. Bu hem kör görüşe sahip olan insanlar için hem de normal görüşlü insanlar için geçerli. Çalışmalar, varlığının farkında olmasak bile çekici insanların çıplak fotoğraflarının dikkatimizi çekebileceğini gösteriyor. Başka çalışmalar ise bilinçli olarak farkında olmadığımız nesnelerin renklerini doğru bir şekilde ayırt edebileceğimizi gösteriyor.

The Conversation

Örneğin Japonya'daki Ulusal Fizyolojik Bilimler Enstitüsü'nden Prof. Dr. Tadashi Isa ve Dr. Masatoshi Yoshida tarafından Japon maymunları üzerinde yapılan bir deneyde, birincil görsel korteksleri beynin sadece bir tarafında hasar almış maymunların göz hareketleri kaydedildi. 2-3 ay boyunca göz hareketlerini, gösterilmek istenen cisme doğrultabilecek biçimde eğitilen maymunların, hasarlı beyin bölgesi tarafında olan cisimleri bile algılayabildikleri gösterildi.^[4] Kör görüşe sahip olmayan körlükte, bu imkansızdır.

Araştırmalarının soncuuna göre, maymunların beyinleri, o cismi gerçek anlamda "görmeksizin" algılayabilmeyi öğrendi. Eğitim sonrasında, maymunların göz hareketleri, adeta beyinleri hiç hasar almamışçasına normaldi. Hasar görmüş beyin bölgesiyle işlenmesi gereken taraftaki 5 farklı hareketi bile başarıyla algılayabiliyorlardı.^[5]

Kör Görüş Bir Yalan mı?

Kör görüş, pek çok tartışma yaratıyor.^[6] Bazı filozoflar ve psikologlar -tanımlanması her ne kadar zor da olsa- kör görüşe sahip insanların önlerindeki nesnelerin farkında olabileceklerini iddia ediyor.

Bu önerme, otomatik olarak kualia problemini gündeme getiriyor; çünkü ne de olsa bir kişinin herhangi bir şeyin bilincinde olup olmadığını belirlemek çok karışık ve zor bir iş. Bilinci ölçebilecek hiçbir test yok. Birinin kafasına bir monitör koyarak, onun bir şeyin bilincinde olup olmadığını test edemezsiniz; bilinç tamamen öznel bir deneyim.

Tabii ki kişiye bilinç durumunu sorabilirsiniz. Fakat, bir kişinin kendi bilinci hakkında söylediklerini yorumlamak zorlu bir iş olabilir. Bazen bu kişilerin söylemleri tamamen bilinçsiz oldukları yönünde olabiliyor. Örneğin Rick karşısında herhangi bir nesne olduğuna inanmadığını bile söylemişti. Kör görüşe sahip başka bireyler ise "karanlık gölgeler" veya "görsel iğne batmaları" hissettiklerini belirttiler. Bu da aslında belirli bir düzeyde bilinç durumlarının olduğu ihtimalini öne sürüyor.

Yani buradaki problem, kişilerin objektif olarak mı, yoksa subjektif olarak mı kör oldukları ile ilgili. Bu vakanın incelendiği birçok durumda görünen o ki, bu insanlar hayatlarının önemli bir bölümünü tamamen kör olduklarına inanarak yaşıyorlar; ancak belirli uyaranlara odaklanmaları istendiğinde, aslında körlerde olanın aksine bir miktar veriye erişimleri oldukları görülüyor.

Belki de bu kişiler, o verileri tamamen görmezden gelmeyi öğrenmişlerdir ve bu nedenle beyinde o veriler işlense de, bilince hiçbir zaman ulaşmıyor olabilir: Tıpkı burnunuzu her saniye görüyor olmanıza rağmen, görsel alanınızda burna dair hiçbir şey görmüyor olmanız gibi. Ancak ona odaklanmaya başladığınızda, hafif bir silüet görmeye başlayabilirsiniz ve gözlerinizi doğru konuma getirirseniz, burnunuzun dikkate değer bir kısmını görebilirsiniz bile! Eğer durum buysa, bu tür bir körlük daha subjektif olarak değerlendirilebilir; yani verilerin gerçekten işlenmemesinden ziyade, bilinçli beyin belirli verileri görmezden gelmeyi öğrenmiş olabilir.

Öte yandan bu sinyaller bilinçli beyinde gerçekten, yani objektif olarak hiçbir veri üretmiyor da olabilir! Çünkü vakaların bir kısmında, bireyler herhangi bir silüet veya rahatsız edici uyaran bile görmediklerini söylüyorlar. Tıpkı körlerin deneyiminde olduğu gibi, hiçbir şey görmüyorlar. Buna rağmen, neye baktıklarını tahmin etmeleri istendiğinde, doğru tahminlerde bulunabiliyorlar. Şans eseri olamayacak kadar doğru tahminler... Yukarıdaki %90 isabet oranını hatırlayın.

Bu tür bir özellik, medyumlar ve telepati sahibi olduğuna inananlar gibi sahtebilimcilere de ilham kaynağı oluyor olabilir. Ancak bir farkla: Kör görüşe sahip olanların beyinlerindeki devreler, sinirbilimsel olarak takip edilip, neden görmediklerine inandıkları bir nesneye dair bilgilere sahip olabildiklerini anlamamızı sağlıyor. Medyumlar ve telepati sahibi olduğuna inanlara hangi testi uygularsanız uygulayın, her seferinde sahtekarlık yaptıkları anlaşılıyor. Yani kör görüş, telepatiden çok daha gerçek bir olgu.

Bilincin Sınırları

Peki kör görüş bize bilinç hakkında neler anlatıyor? Bu soruya verdiğiniz cevap aslında hangi yorumu kabul ettiğinize bağlı. Kör görüşe sahip insanların bir nevi çevrelerindekilerin bilincinde olduklarını mı düşünüyorsunuz?

Eğer değillerse kör görüş bilincin ne olup olmadığı sorusuna dair ilgi çekici bir araç niteliği taşıyor. Beynin bilinç durumu olmaksızın neler yapabildiğini gözlemlemek hangi görevlerin gerçekten bilinçli olmayı gerektirdiğini anlamamızı sağlayabilir. Bu şekilde, hala tam olarak açığa kavuşturamadığımız bir durum olan bilince sahip olmanın evrimsel işlevinin ne olduğunu da anlayabiliriz.

Diğer taraftan kör görüşe sahip insanların kısmen de olsa bir çeşit bilince sahip olduklarının ispatlanabilmesi de bilincin sınırları ile ilgili hayli ilgi çekici sorular doğuracaktır. Kör görüşlülerin bilinci nasıl? Diğer insanların bilincinden ne kadar farklı? Beyinde bilinç dediğimiz şey tam olarak nerede başlıyor ve nerede bitiyor? Görsel kortekslerinin hasar almasına rağmen bilinçlilerse bu bize beynin bilinçten sorumlu alanları hakkında ne gibi bilgiler verebilir?

Bu vakaları tam olarak anlayabilmek için -zihnin mekaniğinin kapsamlı bilimsel araştırmalarına ihtiyaç duyduğumuz kadar- kullandığımız kavramlar ve yaptığımız varsayımlar üzerinde de dikkatli felsefi düşünmeye ihtiyacımız olacak.