Kontrollü Yangın ve Karşı Ateş Tekniği: Uzmanlar Neden Bilerek Yangın Çıkarırlar ve Bu, Bazı Ormanlar ve Yangınlar İçin Neden Faydalıdır?

Yangınlar, birçok orman için zararlı değildir; tam tersine, eğer doğru miktarda ve sıklıkta olursa, sağlıklı ve doğal olaylardır. Nihayetinde ormanlar, yüz milyonlarca yıldır yangınlarla bir arada evrimleşmiştir.^[1] Dolayısıyla birçok bitki (ve onların oluşturduğu "toplumlar" olan "ormanlar"), yangınlara karşı dirençli olacak veya en azından yangın sebebiyle soyu tükenmeyecek biçimde seçilmiş türlerdir.

İnsanlar, yangınları kontrol altına almaya çalışsalar da (ve bu, bir yere kadar makul bir amaç olsa da), yangınlarla abartılı miktarda mücadele etmek ve her türlü yangını ne pahasına olursa olsun engellemek, birçok coğrafyada daha büyük ve tehlikeli yangınların önünü açmaktadır. Hatta bazı bölgelerde yangınları engellemek, bitkilerin üremesini engelleyebilmektedir!

Orman yangınları birçok ortamın doğal bir parçasıdır. Yangın, orman zeminlerindeki ölü çöpleri doğanın temizleme yöntemidir. Bu, önemli besinlerin toprağa geri dönmesini sağlayarak bitkiler ve hayvanlar için yeni ve sağlıklı bir başlangıç sağlar.

Özetle, doğru zamanda, doğru yerde çıkan yangınlar:

• Aşırı yüksek bitki popülasyonu nedeniyle kaynakları düzgün ayarlanamayan ormanların dengeye ulaşmasını sağlar.
• Yangına muhtaç türlerin üremesini sağlar.
• Daha büyük ve kontrol edilemez yangınların önünü açan tehlikeli yanıcı maddelerin elenmesini sağlar.^[2]
• Ormanlara zarar veren böcek ve hastalıkların yok olmasını sağlar.
• Yerel bitkilere zarar verebilen işgalci (ve dolayısıyla genellikle o ormanların yangınlarına henüz adapte olmamış) bitki türlerinin elenmesini sağlar.
• Avlanma için hayvanlara yeni ortamlar sağlar.
• Son yangından beri ölmüş malzemenin toprağa karışmasını kolaylaştırır ve böylelikle toprak sağlığını pekiştirir.
• Ağaçlar, yaban çiçekleri ve diğer bitkilerin büyümesini tetikler.^[3]

Kontrollü Yangın Nedir?

İşte bu nedenle düzenli ve düzgün bir şekilde yanmayan ormanlar, belirli zamanlarda profesyoneller tarafından kasten yakılabilirler.^[4] Günümüzde, oldukça kontrollü olan bu yöntem, esas olarak ekolojik sağlığı geliştirmek ve daha büyük, daha fazla zarar veren, kontrolsüz yangınları önlemek için kullanılmaktadır.

Bitki yaşamını yakan ve bir ekosistemdeki hayvanları tehlikeye atan bir yangının ekolojik sağlığı destekleyebileceği ilk etapta mantıksız görünebilir. Ancak yukarıda da izah ettiğimiz gibi ateş ve yangın, birçok orman için sıradan ve doğal bir olgudur. Doğa, ateş ve yangınların varlığıyla birlikte evrimleşmiştir. Çoğu ekosistem, ölü organik maddeleri temizledikleri için periyodik yangınlardan yararlanır ve bazı bitki ve hayvan popülasyonları, hayatta kalmak ve üremek için ateşin sağladığı faydalara ihtiyaç duyar.

Yangınlar, bitkilerin gelişimi için öylesine önemlidir ki, Avustralya Çim Ağacı gibi ateş seven bitkilerin yetiştirildiği bazı seralarda ve hatta devasa ormanlarda itfaiyeciler ve yangın uzmanları, pürmüz lambası gibi araçlar kullanarak bilinçli, yani isteyerek yangınlar çıkarmaktadırlar.^[5] Örneğin aşağıdaki videonun 1:40 kısmından itibaren bu uygulama görülebilir:

"Kontrollü yangın" (İng: "prescribed burn" veya "controlled burn") adı verilen bu uygulama, aşırı kuru ve istenmeyen bitkilerin ve hatta işgalci türlerin elenmesini sağlamakta, ormanın kendini yenilemesini mümkün kılmaktadır. Bu uygulama, ateşe muhtaç ve ormanın belkemiği olan ağaçların üreyebilmesini sağlamaktadır.

Ölü veya çürüyen bitkiler toprakta birikmeye başladığında, topraktaki organizmaların besin maddelerine erişmesini veya topraktaki hayvanların toprağa erişmesini engelleyebilirler. Bu ölü organik madde kaplaması, daha küçük veya yeni bitkilerin büyümesini de boğabilir. İnsanlar öngörülen bir yangın gerçekleştirdiğinde, amaç bu çürüme katmanını kontrollü bir şekilde ortadan kaldırarak ekosistemin diğer sağlıklı bölümlerinin gelişmesine izin vermektir.^[6] Ayrıca, ölü bitkiler ve hayvanlar da dahil olmak üzere yanmış materyalden salınan besinler, zamanla yavaş yavaş çürüdüklerinden daha hızlı bir şekilde toprağa geri döner. Bu şekilde ateş, toprak verimliliğini artırır; bu, çiftçiler tarafından yüzyıllardır yararlanılan bir uygulamadır.

Karşı Ateş Tekniği Nedir?

Günümüzde orman yangınlarıyla mücadelede çok çeşitli araçlardan ve yöntemlerden faydalanmaktayız. Araçlara örnek olarak, yazımızın başına verdiğimiz yangın söndürme helikopteri dışında, itfaiye arazözleri ve 12.000 litre su taşıyabilen su ikmal araçları kullanılmaktadır.

Yöntemler ise, doğrudan müdahale ve dolaylı müdahale olarak ikiye ayrılmaktadır. Doğrudan müdahale yöntemleri, yangına çok yakın bir alanda gerçekleştirilir ve bu nedenle aşırı sıcaktan ve yoğun dumandan fazlasıyla etkilenilebilir. Bunun dışında, hem yangın anındaki hava hallerindeki tahmin edilemezlik büyük sorun çıkarmakta, hem de bazen yangın öncesinde yapılan planların yangın anında uygulanması sırasında öngörülemeyen aksaklıklar çıkabilmekte, dolayısıyla da bu olumsuz durumlar, alevlere "doğrudan müdahale" etmeyi daha da zorlaştırmaktadır. En nihayetinde ise, yangın üçgenindeki oksijen faktörünü devre dışı bırakmak yerine, diğer bir faktör olan yanıcı maddeyi devre dışı bırakmaya çalışırız. Bunu da, "dolaylı müdahale yöntemleri" olarak adlandırırız.

Lockheed Martin

Özetle, her zaman uygulanmak zorunda olmasalar da, orman yangınlarına dolaylı müdahale yöntemleri, orman yangınlarıyla mücadelede zaman zaman oldukça etkili olabilmektedirler.

Karşı Ateş Tekniği ve Uygulamaları

Bir çeşit kontrollü yangın örneği olan karşı ateş tekniği (İng: "back burning"), en yalın haliyle; orman yangınlarında, yangının yavaşlatılması için, yangının yayılım yönündeki yanıcı maddenin kasıtlı olarak yakılmasına denir. Ateşe ateşle müdahale etmek (İng: "fight fire with fire") deyimi de buradan gelmektedir.

Karşı ateş tekniği; kuvvetli rüzgârın ve yüksek eğimli topoğrafyaların da etkisiyle hızla ilerleyen büyük orman yangınlarında, yangına doğrudan müdahale yöntemlerinin yetersiz kalındığı durumlarda, "mecburen" uygulanmak zorunda kalınan, yangınlarla dolaylı yoldan yapılan bir mücadele yöntemidir. Yangının hızla ilerlediği yönde, yangın emniyet yolu veya şeridi önündeki yanıcı maddelerin, ana yangının baş kısmı ("baş yangını") o bölgeye ulaşmadan önce, kontrollü olarak yakılması sayesinde yangının hızını yavaşlatabilir, böylelikle de yangına doğrudan müdahale etmeye olanak sağlar. Özetle, doğrudan müdahalenin olanaksız ve tehlikeli olduğu durumlarda uygulanmasıyla birlikte yangını kontrol edilebilir kılması nedeniyle oldukça etkili olabilen bir yangın müdahale yöntemidir.

Büyük Yangınları Söndürmede Sevk ve İdarenin Ana Prensip ve Yöntemleri

Öyle ki, 2016 yılında, Antalya ilinin Kumluca ilçesinde, Adrasan mahallesinde, saatte 3 km hızla ilerleyen bir yangın, karşı ateş tekniğinin doğru bir şekilde uygulanması sayesinde söndürülmüştür.^[1] Ne yazık ki halkın bu konuda bilinçsiz olması, çok çeşitli komplo teorilerinin yeşermesine de neden olmaktadır. Örneğin 2021 Antalya Yangını sırasında çekildiği iddia edilen aşağıdaki gibi fotoğraflar, "bir çizgi/hat şeklinde ilerlemesi dolayısıyla, uzaydaki uydulardan gönderilen lazerler yoluyla ormanlarımızın bilerek yakıldığınu gösterdiği" gibi tuhaf argümanları gündeme getirmiştir. Bu, tamamen uydurmadır.

Halbuki bu, klasik bir karşı ateş tekniği uygulamasıdır. O hat boyunca ilerleyen bir motosiklet veya ATV gibi bir arazi aracı, pürmüz lambası yardımıyla, o yöne doğru gelen daha büyük bir yangının önüne set çekecek biçimde ormanı yakar. Çünkü ormanın bu kısımları zaten yitirilecektir, yangının durdurulması o noktada imkansızdır. Dolayısıyla karşı ateş ile daha ufak bir yangın çıkarılıp, büyün yangının yönelebileceği yerler kısıtlanır (çünkü küçük ateş, büyük yangının ihtiyaç duyduğu yakıtları yakarak ortadan kaldırır). Bu uygulamadan bihaber olmak, tehlikeli sahtebilim türlerine güç vermesinin ötesinde, orman yangınları sırasında canlarını tehlikeye atan uzmanların haksız yere suçlanmasına ve karalanmasına neden olabilmektedir.^[7]

Ne var ki karşı ateş tekniğini doğru bir şekilde uygulamak oldukça zordur, çünkü bu yöntem, karar verilmesi ve uygulanması çok zor ve riskli bir yöntemdir.^[8] Bu nedenle, ancak bir yangın amiri veya bir orman mühendisi tarafından karar verilip uygulanması gerekir. Günümüzde genelde sadece son çare olarak başvurulmaktadır. Aşağıdaki videoda, karşı ateş tekniğinin bir uygulanma biçimini görebilirsiniz.

Olumsuz yönlerine gelecek olursak; yanlış uygulanması nedeniyle, örneğin rüzgâr hızı ve eğim göz önüne alınmadığında, yangını durdurmasının aksine, yayılımını ve hızını bile artırabilir ve aynı zamanda bu durum, o anda bu tekniği uygulayan kişi için çok büyük tehlikeler oluşturabilir. Ayrıca, karşı ateş tekniği hakkındaki bilimsel araştırmaların yetersiz oluşu, onu daha çok kültürel bir müdahale yöntemi olarak kılmaktadır.