Kitap Analizi: Evrim Kuramı ve Mekanizmaları

Kitap Hakkında

• Künye: Çağrı Mert Bakırcı
• Kitabevi: Ginko Yayınları
• Sayfa Sayısı: 295
• İlk Baskı Yılı: 2014 (Kitap, 2018'de Ginko Bilim tarafından basılmaya başlamıştır)
• Satın Almak İçin: Agora Bilim Pazarı / Amazon

Tanıtım

Kitabın tanıtım yazısı şu şekildedir:

Elinizdeki kitap, Türkiye’de popüler bilim sahasında evrimin tüm meka­nizmalarını bir arada ele alan ilk kitaptır. Dolayısıyla bugüne kadar oku­duğunuz evrim kitaplarında aklınıza yatmayan bazı noktalar olduysa, muhtemelen bu soru işaretlerini çözmenizi sağlayacaktır. Evrim Ağacı’nın kurucusu ve bilim konuşmacısı olan Çağrı Mert Bakırcı’nın Evrim Kuramı ve Mekanizmaları kitabı, evrime yeni giriş yapacaklar ve bilgilerini geniş­letmek isteyenler için çok faydalı bir derleme olacaktır. Bilimin ağır dilini kırmak adına her bölüm başına eklenmiş ve bölüm içeriğini özetleyen kısa hikâyeler sayesinde kitabı bir solukta okuyacak ve her zaman yardımcı bir kaynak olarak kullanabileceksiniz.

Evrim ve Evrim Kuramı, gerek Türkiye’de gerek dünya genelinde uzun yıllardır süregelen çeşitli tartışmaların odağı olmuştur. Söz konusu tartışmaların akademik/bilimsel boyutunun yanı sıra toplumsal formasyonlar içerisinde daha çok sosyolojik/kültürel/dini temelli bir yönü de vardır. Evrim Teorisi, bu yönüyle, birçok bilimsel teoriye göre daha özgün ve popüler bir konumdadır. Söz konusu teorinin bazı dönemlerde siyasi gündemin konusu olduğu dahi görülmüştür. Bu derece farklı alanları etkileyen bir teorinin, bu teorinin bilimselliği ve metateorisi üzerinde hiçbir yetkinliği bulunmayan kişilerce –çoğu zaman art niyetle- ele alınması, işbu kuram üzerinde birçok yanlış anlaşılmanın ve önyargının doğmasına neden olmuştur. Evrim Teorisi, bugün, bilimin hiçbir güncel metodu kullanılmadan, bilimsel olduğu iddia edilen yöntemlerle çürütülmeye çalışılmaktadır. Bu minvalde, Evrim Teorisi, adeta cehalete karşı bir savaşın öznesi/cephesi durumundadır. Bu bağlamda, canlılığı, hayatı ve dünyayı daha iyi anlamlandırabilmek için üzerinde bilgi sahibi olunması gereken Evrim gerçeği ve bunun teorisi anlaşılmaya değer bir meseledir.

Evrim Kuramı ve Mekanizmaları: Evrimin Temelleri ve Nasıl İşlediği Üzerine kitabı, Dr. Çağrı Mert Bakırcı’nın 1. basımını 2018’de, 5. basımını Şubat, 2020’de Ginko Bilim aracılığıyla yayımladığı bir eseridir. Kitabın Sunuş bölümünü, Türkiye’nin saygın bilim insanlarından Prof. Dr. Ergi Deniz Özsoy yazmıştır. Söz konusu kitap, yedi ana bölümden oluşmaktadır.

Kitabın İlk Bölümü

Kitabın ilk bölümü (Gerçeklerin Omzunda Yükselen Teoriler), sadece Evrim’le, hatta Biyoloji ile değil, genel olarak Doğa Bilimleri ile alakalıdır. Bu bölümde, Dr. Bakırcı; yasa/kanun, teori ve hipotez kavramlarını ele alarak Evrim konusuna çok genel ve isabetli bir giriş yapmaktadır. Bu bölümde, özet olarak, yasa/kanun ve teori arasında bir hiyerarşinin olmadığı, teorilerin ispatlanarak kanunlara/yasalara dönüşemeyeceği, kanunların/yasaların “Ne?” sorusuna, teorilerin ise “Neden?” ve “Nasıl?” sorularına cevap veren bilimsel unsurlar olduğu, hipotezlerin ise teoriler ile kanunlar/yasalar arasındaki bağlantıyı kurduğu açıklanmaktadır.

Ayrıca, teori ve kanun/yasa arasında bir hiyerarşi kurulsa bile teorinin üst sırada yer alması gerektiği ifade edilmektedir. Kitabın ilk bölümü, oluşturduğu bu temel ile gelecek bölümlerin altyapısını oluşturmaktadır. Teori ve kanun/yasa ilişkisi hakkında herkesin anlayabileceği bir biçimde verilen bilgiler, ülke ülke gezerek “Theory of Evolution means it is just a theory" safsatasını savunan şarlatanlara karşı adeta bir bilim dersi niteliği taşımaktadır. Yani burada, Evrim Teorisi'nin sadece bir ‘teori’ olduğunu dile getiren safsatayı inceler.

Kitabın İkinci Bölümü

İkinci bölümde (Canlılığın Başlangıcına Bir Yolculuk), canlılığın nasıl ortaya çıkmış olabileceği tartışılmaktadır. Bu süreci açıklamak için Dünya’nın oluştuğu dönemden, 4,5 milyar yıl öncesinden, itibaren anlatım başlatılmaktadır. Milyarlarca yıl önce, okyanuslarda bulunan volkanik bacalarının su içinde yer alması, uygun sıcaklık ortamı oluşturması, bazı maddelerin formlarını içerisinde koruyabileceği kapsüller içermesi gibi nedenlerle bu bacaların canlılığa giden moleküler sürecin başladığı yer olabileceği ileri sürülmektedir. Bu minvalde, Evrim’in aslında sadece biyolojik değil, aynı zamanda kimyasal bir yönünün de olduğu, uygun ortamlar oluştuğunda kimyasal maddelerin de evrildiği vurgulanmaktadır. Bu durum, “Kimyasal Evrim” olarak ifade edilmektedir. Bunun ardından, “canlı” ifadesinin ne manaya geldiği incelenmekte ve canlının “organizasyon” ve “aktivite” ilkelerini taşıyan öge olduğu açıklanmaktadır. Bu noktada, Dr. Bakırcı’nın meselenin felsefi boyutunu öne çıkararak canlı/cansız ayrımının doğada esasen var olmadığını bu farkın sadece insanların nitelendirmesinden kaynaklandığını söylemesi kitabın çok yönlülüğünü ortaya koymaktadır.

Kitabın Üçüncü Bölümü

Üçüncü bölüm (Evrimin Çeşitlilik Yaratıcı Mekanizmaları), genel bir bakışla, kitabın, Evrim’in biyolojik boyutuna iyice odaklanıldığı bölümü olarak görülebilir. Bu bölümde, Darwin’in Evrim Teorisi’ni inşa ederken önceki bilim insanlarının yarattığı literatürden faydalandığı açıklanmaktadır. Buna göre Darwin; Lamarck, Cuvier ve Malthus gibi bilim insanlarının çalışmalarını incelemiş ve kendi gözlemlerini ve araştırmalarını da dikkate alarak bir değişimden bahsetmiştir. Bu durum, bilimin kişisel çabalardan ibaret olmadığını bir gelenek hâlinde geliştiğini de vurgulamaktadır.

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor. Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak... Daha fazla göster

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

Bu bölümde ökaryot, prokaryot, mikroevrim, makroevrim gibi birçok kişinin lise döneminden hatırlayabileceği kavramlar yine sade bir dille anlatılmıştır. Bunların dışında; mayoz bölünme, çaprazlanma, gen akışı, genetik sürüklenme, mutasyon, transpozon, viral etkenler, plazmid ve yatay gen transferi gibi evrime katkı sağlayan çok sayıda mekanizma detaylıca açıklanmış ve bunların dışında da çok sayıda mekanizma olduğu belirtilmiştir.

Kitabın Dördüncü Bölümü

İhtiyaca Bağlı Olarak Yaratılan Canlılar: Yapay Seçilim başlıklı dördüncü bölüm, organik evrimin temel unsurlarından birisi olan seçilim konusunun net olarak ele alınmaya başlandığı kısımdır. Bu bölümde, canlıların evriminde insan faktörünün etkisi işlenmiştir. Bu bağlamda, “karnabahar, brokoli, lahana, alabaş” gibi birçok bitkisel gıda maddesinin insanların müdahalesi sonucunda ortaya çıktığı aktarılmıştır. Ayrıca; evcil köpek, inek gibi hayvanların da insan faktöründen etkilenerek evrimleştiği ifade edilmiştir. Son olarak Darwin’in, teorisini geliştirirken Yapay Seçilim gerçeğini fark ettiği ve bunun doğal olarak da işleyebileceğini düşündüğü açıklanarak Doğal Seçilim’in anlatılacağı bir sonraki bölüm için bir temel oluşturulmuştur.

Kitabın Beşinci Bölümü

Kitabın beşinci bölümü (Doğa Bir Savaş Alanıdır: Doğal Seçilim), Evrim’in en sık duyulan mekanizmalarından birisi olan Doğal Seçilim’i işlemektedir. Bu bölümde de Evrim fikrinin Darwin ile başlamadığı, bunun Darwin’den yüzlerce yıl önce dile getirildiği, ancak Darwin’in Evrim’i bilimsel olarak işleyen ve bunu bir metodoloji ile yaparak bilimsel bir teori hâline getiren ilk kişi olduğu hatırlatılmaktadır. Doğal Seçilim’in bir doğa yasası olduğunu ifade eden Dr. Bakırcı, mevcut evren koşulları sürdüğü müddetçe Doğal Seçilim’in doğada işler kalacağını açıklamaktadır. Yine yanlış anlaşılabilen bir mesele olan “en güçlünün” veya “en zekinin” hayatta kalacağına dair algıya karşı “en uyumlu” olanın bekasını sürdüreceği bu bölümde etraflıca anlatılmaktadır. Bölümün devam eden satırlarında, Doğal Seçilim’e dair bilimsel gelişmelerin Darwin’den sonra da devam ettiği örneklerle açıklanmaktadır.

Kitabın Altıncı Bölümü

Altıncı bölümde (Üreme İçin Bir Savaş: Cinsel Seçilim), canlıların temel olarak iki biyolojik gayesinden, “hayatta kalmak” ve “üremek” bahsedilmektedir. Cinsel Seçilim’in, eşeyli üreyen canlıların çiftleşme mücadelesi ve ikna eylemleri ile ilgili olduğu anlatılmaktadır. Bölümde, Cinsel Seçilim ile Doğal Seçilim arasında bir denge olduğu ve zaman zaman bu iki unsurdan birisinin çevre şartları altında öne çıkabileceği izah edilmektedir.

Kitabın Son Bölümü

Kitabın son bölümü (Kollamaya Cesaretin Var Mı? Akraba Seçilimi), bir diğer Evrimsel mekanizma olan Akraba Seçilimi’ni incelemektedir. Bu bölümde, fedakârlık, şefkat, dayanışma gibi psikolojik yönü ağır basan ve Doğal Seçilim ile çelişebilen durumlara neden olan ögelerin genetik yakınlıktan kaynaklandığı, canlıların temel gayelerinden birisinin genlerini gelecek nesillere aktarabilmek olduğu ve bu nedenle söz konusu canlıların kendileriyle ailelik/akrabalık bağı taşıyan bireyler lehine öz çıkarlarından feragat edebilecekleri anlatılmaktadır. Canlıların fedakârlık yapma rasyonalitesi “Hamilton Kuralı” üzerinden matematiksel olarak da ifade edilmektedir.

Kitaba Genel Bakış ve Yorumlar

Pozitif Eleştiriler

Kitap, genel olarak incelendiğinde, Evrim’i ve bunun kuramsal boyutunu hem akademik üsluptan ve tekniklerden fazla kopmadan, hem de biyoloji altyapısı sınırlı olan okurlara hitap edebilecek yalınlıktan uzaklaşmadan anlatabilmeyi başarmıştır. Dolayısıyla, kitap, bu noktada amacına ulaşmakta muvaffakiyetli olmuştur. Dr. Bakırcı, kendine has akıcı üslubunu yazıya da yansıtabilmiştir. Öyle ki kitabın bazı bölümleri okunurken Dr. Bakırcı’nın sesi okuyucunun zihninde belirebilmiştir. Kitabın bölüm başlarında, edebi nitelik taşıyan ve ana konu ile bağlantılı olan hikâyeler sunulmuş ve okuyucu, meselenin biyolojik boyutuna hazırlanmaya çalışılmıştır. Bu durum, kitabın bilimsel yönünü bir miktar azaltsa da eserin zaten salt akademik/bilimsel olma iddiası ve çabası olmadığı göz önünde bulundurulduğunda kitabın kalitesi açısından bir sorun yaratmamıştır.

Dr. Bakırcı, Evrim ile alakalı olarak “insanın maymundan gelmediği, tek seçilim mekanizmasının Doğal Seçilim olduğu” gibi yanlış bilinen hususlara açıklık getirmiş ve Evrim’e karşı sunulan birçok kötü niyetli argümana cevap vermiştir. Aslında, eser içerisinde, bu tarz hurafelere hiç yer vermeyip sadece gerçeklere odaklanılabilirdi. Ancak Evrim Teorisi, biyolojinin bir alt dalı olmasının yanı sıra toplumsal/kültürel boyutlara da sahiptir. Bilimsel metodolojiden ve biyolojinin temelinden bihaber olan insanların yoğun bir şekilde adeta bilgisizlik kirliliği yarattığı bir ortamda Evrim Teorisi’ne ilişkin yalanlara ve yanlışlara bir açıklama getirmek, meselenin esasından bir parça uzaklaşmaya değerdir. Ayrıca, Dr. Bakırcı’nın –aynı zamanda bir mühendis olarak- Evrim Teorisi’nin ileride, robotik bilimiyle de birleşeceğine dair bir öngörüde bulunması kitabın akademik gücünü artırmıştır.

Kitapta çok sayıda bilimsel deneyden söz edilmiştir ve bunların bir bölümü çok uzun yıllar süren deneylerdir. Örneğin, 22 sene süren Lenski Deneyi, Evrim Teorisi’nin ne kadar uzun ve ciddi bilimsel çalışmalarca test edildiğini ve desteklendiğini ortaya koymuştur. Kitapta yer alan sadece bu örnek bile yarım saatlik YouTube videosuyla Evrim’i çürüttüğünü zırcahil özgüveniyle ilan eden yobaz kesime karşı ince bir cevap olma özelliği taşımaktadır. Kitabın en etkileyici ve belki de en acı yönü ise lisede, Evrim Teorisi’ne değinmeksizin öğretilen birçok konunun aslında Evrim ile çok iç içe olduğunu göstermesi ve Biyoloji dersinin birçok öğrenci için neden “ezber yükü” olarak görüldüğünü hissettirmesidir.

Negatif Eleştiriler

Kitabın eksik kalmış/geliştirilmesi gereken bazı noktaları da vardır. Kitapta kaynakça bölümü vardır, ancak kitap genelinde ilgili sayfalarda atıflar yapılsaydı, örneğin bahsedilen deneylere ilişkin kaynaklar metin içinde veya dipnotta sunulsaydı, kitabın pratik ve akademik yönü daha sağlam olabilirdi. Ayrıca, kitapta, okuyucunun hayata bakışını değiştirmek konusunda oldukça iddialı ifadeler kullanılmıştır. Böyle bir konuda bu kadar büyük bir özgüven ile okuyucu üzerinde köklü değişiklikler yaratma iddiasında bulunmak, okuyucunun kitabı okurken kendi algısını değişmeme yönünde kapatmasına neden olabilecektir.

Sonuç

Tüm unsurlar dikkate alındığında, Dr. Bakırcı’nın bu kıymetli çalışması, Evrim ve bunun terminolojisi hakkında detaylı bilgiye sahip olmayan kişilere hitap edebilecek bir içeriğe ve üsluba sahiptir. Kitap, okuma alışkanlığı olmayan bir kişinin bile birkaç günde bitirebileceği bir akıcılıkta ve sadeliktedir. Dr. Bakırcı, aslında son derece teknik bir boyutu olan bilimsel bir teoriyi ve hakikati, hem bilimsellikten uzaklaşmadan hem de okuyucuyu kavramlara boğmadan sunmayı başarmıştır. Bu bağlamda, Evrim Kuramı ve Mekanizmaları: Evrimin Temelleri ve Nasıl İşlediği Üzerine kitabı, Evrim Teorisi üzerine bir temel oluşturabilmek adına okunması gereken bir eserdir.