İncir Arıları ve İncir Meyvelerinin Karşılıklı Evrimi: Yediğimiz İncirler İçinde Ölen Arılar!

İncir ağaçlarının (Ficus sp.) gözle görülür çiçekleri yoktur. Dolayısıyla ilk etapta onların rüzgar ile tozlaştığını düşünebilirsiniz; ancak bu da doğru değildir. Bu durumda incir bitkileri nasıl ürerler? Çiçeği olmayan bir bitkiye hangi tozlaştırıcı uğrasın ki?

Aslında incirlerin son derece çekici çiçekleri vardır; ancak bu çiçek, bitkinin dallarında değil, incir meyvesinin içinde bulunur.

İncir Meyvesi ve Tozlaştırıcısı

Normalde "meyve" dediğimiz yapı, tohum taşıyan çiçekli bitkilerin çiçeklenmesi sonrası yumurtalıkların biçim değiştirmesiyle ortaya çıkan yapıdır. Birçok meyve, basit meyve adını verdiğimiz, tek bir pistil yapısına (yani dişi üreme organlarını barındıran karpellerden bir veya birkaçını barındıran tek bir parçaya) sahip olan, tek bir çiçekten oluşan, basit veya karmaşık bir yumurtalığın farklılaşmasıyla ortaya çıkan yapıdadır. Örneğin kayısı, zeytin, şeftali gibi meyveler basit meyvelerdir.

Çoklu meyve veya "infloresan" (İng: "inflorescence") olarak bilinen meyvelerse, meyve üreten çiçek öbeklerinden oluşan bir kümedir.^[2] Örneğin ananas, dut, ekmek ağacı bu tür meyvelere sahiptir. İşte incir de öyle! Çoklu meyveler çiçeklendikleri zaman "meyve başı" veya "infruktesan" (İng: "infructescence") denen bir yapıya dönüşürler.^[1] İncir meyvesi, bir meyve başıdır ve incirlere özgü yapıya sikonyum (İng: "syconium") adı verilir. Yani "incir meyvesi" diye adlandırdığımız yapı, çok sayıda meyvenin bir arada bulunmasıyla oluşur. Hatta incir, özünde fazlasıyla etlenmiş bir internod (sürgün parçası) olduğu için "aksesuar/sahte meyve" olarak da kategorize edilebilir.^[3]

Ama ne olursa olsun önemli olan ve anlaşılması gereken, bir incir yerken ağzınızda çıtırdadığını hissettiğiniz her bir parçacığın bir çiçeğe karşılık gelen bir tohum olduğudur. Dolayısıyla incirin üreyebilmesi için, bu tohumların toprağa ulaşması gerekir. Ama daha önemlisi, o çiçeklerin en başından bir şekilde döllenmesinin gerekmesidir.

Bu sıra dışı çiçeği dölleyen sıra dışı bir hayvan grubu vardır: Agaonidae ailesine mensup incir arısı olarak bilinen bir arı grubu.

İncir ağaçları, Akdeniz ve Asya'ya özgü olsa da artık Dünya genelinde yetişen tropik bitkilerdir. Örneğin günümüzde ABD'de yetişen 2 incir türü vardır: Florida İnciri (Ficus aurea) ile Kısayapraklı İncir (Ficus citrifolia). Bunların her ikisi için de ayrı ayrı özelleşmiş incir arıları bulunur. Her iki arı türü de son derece küçüktür ve bu nedenle kolay kolay göze çarpmazlar. Bu nedenle "incir arısı" haricinde halk arasında kullanılan yaygın bir isme de sahip değillerdir. Her iki tür de Pegoscapus cinsine mensuptur. Florida İnciri'ni Pegoscapus mexicanus türü tozlaştırır, Kısayapraklı İncir bitkisini ise Pegoscapus tonduzi.

EurekAlert

İncirin İçinde Ölen Arılar

Olgunlaşmamış meyvenin içindeki dişi çiçekleri tozlaşmaya hazır olduğunda, incir meyvesi kendi türüne özgü incir arısını adeta "baştan çıkaran" bir koku salgılamaya başlar. Ama bu koku, incir arısının sadece dişilerini kendisine çeker. Kokuyu takip eden dişi arılar, incir meyvesini bulurlar ve her incirin dibinde bulunan daracık açıklıktan zar zor içeri girerler. Bu açıklık öylesine dardır ki, dişi arılar meyvenin içine girene kadar kanatlarını ve antenlerini sürtünme nedeniyle kaybedebilir. Ama bu önemsizdir, çünkü dişinin artık antenlere veya kanatlara ihtiyacı olmayacaktır.

Meyvenin içinde yavaş yavaş ilerleyen dişi arı, yumurtalarını gelecekte tohum olacak çiçeklere bırakır. Bu sırada, kendisinin doğmuş olduğu önceki incir meyvesinden üzerine yapışan polenleri de incirin içindeki bu yolculuğu sırasında yeni incire aktarmış olur. Bu polenler, arının sadece yumurta bıraktığı çiçeklerin değil, ulaştıkları bütün çiçeklerin döllenmesini sağlar. Yumurta bırakılan çiçekler kolay kolay gelişemezler; ancak polenlerin bütün çiçeklere ulaşabiliyor olması, incirin öyle veya böyle yeterli sayıda tohum üretebilmesini sağlar.

Bu, dişi arının sonudur. Artık yumurtalarını güvenli bir şekilde bıraktığı için, evrimsel görevini tamamlar ve ölür.

Arının yumurtaları, incirin tohumları içinde büyüyen yumrulara dönüşür. Birkaç hafta içinde gelişimlerini tamamlayan yumurtalardan çıkan yeni arılar, incir tohumlarının içinde doğarlar. İlk olarak erkekler doğar ve hemen çiftleşecek dişiler aramaya başlarlar. Dişilerden çok daha küçük olan erkeklerin kanatları yoktur ve bu nedenle asla uçamazlar. Bu yüzden de hemen doğdukları incirdeki ve civarındaki incirlerdeki dişilerle çiftleşmek zorundadırlar. Üstelik bu çiftleşme, daha tam olarak yetişkin hale gelmemiş dişilerle olur.

Çiftleşmeyi başaran erkekler, üreme sonrasında anneleri gibi ölürler. Bu ölüm, neredeyse her zaman doğdukları incirin kendisinde yaşanır. Yani erkek incir arıları, doğdukları incirin ötesindeki dünyayla hiçbir zaman tanışamazlar.

Dişi yavrular ise yumurtadan çıktıkları anda çoktan döllenmiş ve gebe haldedirler. Dolayısıyla kendileri de çoktan yumurta bırakmaya hazırdırlar. Tabii bu sırada incir bitkisinin erkek organları da tozlaşmaya hazırdır. Dolayısıyla kanatlı dişiler doğdukları inciri terk etmeden önce, ister istemez bu polenler de vücutlarına yapışır.

Bu arılar, kendilerine yeni bir incir meyvesi bulurlar, kanatlarını yitirirler, yumurtalarını bırakırlar, bu sırada polenleri de o incire taşımış olurlar ve böylece döngü devam eder.

Sonuç

Bu türden bir partnerlik, hem bitki hem de tozlaştırıcının karşılıklı olarak özelleşmesini ve hassas bir şekilde ayarlanmasını gerektiren, muhteşem bir karşılıklı evrim örneğidir: Arılar evrimleştikçe incirler evrimleşir, incirler evrimleştikçe arılar evrimleşir.