Kara Veba Etkeni Olan Yersinia pestis Bakterisinin Antik Kökeni Aydınlatıldı!

Veba ya da halk arasındaki adıyla "kara ölüm", 14. yüzyıl Avrupası'nda Yersinia pestis bakterisinin neden olduğu, genellikle kemirgenler üzerinde bulunan pirelerle aktarılan, insandan insana da bulaşabilen bir enfeksiyon hastalığıdır. Y. pestis hem bubonik (hıyarcıklı) hem de pnömonik (zatürreli) vebaya yol açabilir.

Bubonik (hıyarcıklı) veba o yıllarda, sıçan ısırığı ya da hastalığı taşıyan sıçanların üzerinde yaşayan pirelerin ısırığı yoluyla bulaşıyordu. Hastalık, kasıklarda ve koltukaltlarında şişlikler (bu bölgelerdeki lenf düğümlerinde oluşan bu şişlikler nedeniyle hastalığa "hıyarcıklı" denmiştir), iç kanama ve sinirlerin dejenere olmasıyla kendini gösteriyordu ve %50-60 oranında ölümle sonuçlanıyordu.

Daha az görülen ancak daha şiddetli olan bir tipi olan pnömonik (zatürreli) veba ise solunum yoluyla damlacıkların içerdiği bakterilerin alınması sonucu ortaya çıkıp ateş, baş ağrısı, halsizlik, nefes darlığı, göğüs ağrısı, öksürük ve kanlı öksürük ile hızla pnömoni oluşturmaktaydı. Bir diğer veba türü olan septisemik veba ise hastalık etkeninin kan dolaşımına ulaşması sonucu hastayı bir günden kısa bir süre içinde öldürmekteydi.

Wikipedia

İlki 541 yılında, ikincisi 1347 yılında ve üçüncüsü 1894 yılında kaydedilen, her seferinde uluslar ve kıtalar arasında yayılan, insan ve hayvanlarda yıkıcı ölümlere neden olan üç büyük dünya veba salgını olmuştur. Veba, toplumun sosyal ve ekonomik dokusunu geri dönülmez bir şekilde değiştirmiştir.

Üç büyük veba salgınının her biri, farklı coğrafi kökenlere ve yayılma yollarına sahipti: 541 yılındaki Justinian Vebası, Orta Afrika'da başladı ve Mısır ve Akdeniz'e yayıldı. 1347 Kara Ölüm, Asya'da ortaya çıktı ve Kırım'a, ardından Avrupa ve Rusya'ya yayıldı. Kara Ölüm, yalnızca 8 yıl içinde Avrupa nüfusunun %60'ını yok etti (ve salgın 500 yıl boyunca devam etti). 1894'teki üçüncü salgın, Çin'in Yunnan kentinde ortaya çıktı ve Hong Kong ve Hindistan'a, ardından dünyanın geri kalanına yayıldı.

Kara Ölüm'ün İzleri

Şimdiye kadar, pandeminin başlamasıyla ilgili potansiyel olarak en çok tartışılan arkeolojik verilerin, günümüz Kırgızistan'ın Issyk-Kul Gölü yakınında bulunan mezarlıklara ait olduğu kabul edilmekteydi. Burada, doğrudan 1338-1339 yıllarına tarihlenen mezar taşı yazıtları, gömülü bireylerin ölüm nedeni olarak vebayı belirttiğinden, 14. yüzyıldan kalma bir salgının kurbanlarını barındırma olasılığının yüksek olması fikrinden hareketle bilim insanları, yeni bir araştırmaya koyuldular: Haziran 2022'de Nature'da yayımlanan bir makalede yer alan bilgilere göre, günümüzde Kuzey Kırgızistan'da bulunan Tian Shan Dağları'ndaki mezarlıklardan çıkarılan ilk veba kurbanlarının kemik ve dişleri üzerinde Y. pestis izlerine rastlandı.^[1]

Almanya Tübingen Üniversitesi'nde arkeolog olan Maria Spyrou'nun liderlik ettiği araştırma ekibi, ikinci veba salgının kökenine dair bilgi edinmek adına, Kuzey Kırgızistan’da Kara-Djigach ve Burana Bölgelerinde Issyk-Kul Gölü’nün yakınlarında bulunan mezarlıklardan 1885- 1892 yılları arasında çıkarılan ve St Petersburg, Rusya'ya götürülen bedenleri ayrıntılı olarak analiz etti.^[6] Ekip, beşi Kara-Djigach ve ikisi Burana'dan olmak üzere bu mezarlıklardan çıkarılan yedi bedenin kemik ve diş dokularından elde edilen eski genomik verilerden bir sentez oluşturdu ve oluşan sentez, veba bakterisi Yersinia pestis'in bu salgına açık bir şekilde dahil olduğunu gösterdi.^[6]

Nature

Yeniden yapılandırılmış iki antik Y. pestis genomu, tek bir suşu temsil ediyordu. Bu suş, 14. yüzyılın ilk yarısına tarihlenen pandeminin ortaya çıkışıyla yaygın olarak ilişkilendirilen büyük bir çeşitliliğin en son ortak atası olarak tanımlandı.^[1]Genişletilmiş Tian Shan bölgesindeki Y. pestis rezervuarlarından günümüz çeşitliliği ile yapılan karşılaştırmalar, tespit edilen antik türün yerel olarak ortaya çıktığı fikrini desteklemektedir. Çok sayıda kanıt aracılığıyla, ekibin elde ettiği veriler, Orta Avrasya'daki ikinci veba salgınının 14. yüzyılın başlarından kalma bir kaynağını göstermiş oldu.

P.-G. Borbone, M. A. Spyrou ve ark. Nature

Ekibin araştırmaları sonucu elde edilen diğer kanıtlar, Kara Ölüm'ün kökenlerini de Orta Asya'nın bu bölümüne yerleştirdi: Y. pestis bakterilerinin modern türleri arasında, Tian Shan sıradağlarını çevreleyen Kırgızistan, Kazakistan ve Çin'in kuzeybatısındaki Sincan'daki dağ sıçanları ve diğer kemirgenlerden örneklenenlerin, Kara-Djigach türüyle yakından ilişkili olduğu sonucuna varıldı.

Nature

Kırgızistan Tian Shan bölgesinin, Kara Ölüm için bir merkez üssü teşkil etmiş olabileceği biliniyor. Çünkü bu bölge antik İpek Yolu ticaret yolu üzerinde yer alıyor ve Kırgızistan mezarlarında Hint Okyanusu'ndan gelen incilerin, Akdeniz'den gelen mercanların ve yabancı madeni paraların bulunduğunu doğruluyor. Yani bu bölge, geçmişte hastalık etkenlerinin yayılması için kusursuz bir yolak teşkil etmiş olabilir.

Ekibin uyguladığı antik metagenomiklerin gücü, uzun süredir devam eden tarihsel hipotezleri test etmek için doğrudan kanıt sağlama ve zaman içindeki mikrobiyal çeşitliliğin modellerini ortaya çıkarma potansiyelinde yatıyor. Tarihsel, genetik ve ekolojik verilerin analiziyle Y. pestis dallarının ortaya çıkmasının, Kara Ölüm'ün başlangıcından bir asırdan bile önce meydana geldiğini öngörüyor.

Önerilen modele göre varılan sonuç ise, ilk Y. pestis çeşitlenmesine insanların yol açtığı fikrine dayanıyor ve bunu büyük olasılıkla 13. yüzyıl başlarında Moğol İmparatorluğu'nun Avrasya'daki bölgesel genişleme hareketine bağlıyor. Buna karşılık ekibin çalışmalarının sonuçları yalnızca 14. yüzyılda ortaya çıkışı destekleyen Orta Avrasya'dan eski Y. pestis verilerini sunuyor. Bu nedenle daha eski salgın atıfları halen incelemeye değerdir.