İstilacı Türler ve Kanser: Alakasız Gözüken Bu Kavramlar Nasıl Bağlantılı?

İstilacı türler ve kanser, alakasız gibi gözüken iki ayrı sorun. Ne var ki gelişimleri birbirine oldukça benzer. İkisi de eğer kontrol edilmezlerse büyük alanları istila eder, büyür ve yayılır!

İstilacı Türler!

Bir tür, yerleştiği çevreden başka bir çevreye (tekneyle sürüklenme ya da Kuzey Amerika'nın erken dönemlerinde sömürgecilerin atlara yaptığı gibi, kasti olarak) taşındığı zaman "istilacı tür" olarak adlandırılır. Tür, bu yeni çevrede (açlık ya da uygun olmayan ortam koşulları) nedeniyle hayatta kalamayabilir; ama eğer kalırsa, araştırmacıların "bekleme/gecikme süreci" dedikleri bir sürece girer. Bu süreç birkaç yıl da sürebilir, birkaç on yıl da... Bu süre içinde istilacı tür, popülasyonunu büyütür ve ortama uyum sağlar. Bu büyüme sonunda, o ekosistemde yaşayan, insan da dahil bütün türler için sonuçları olan ekolojik bir etkiye sebep olur. 

Florida Department of Agriculture and Consumer Services

15-20 santimetre kadar büyüyebilen ve Lissachatina fulica olarak da bilinen Dev Afrika Salyangozları, birkaç tanenin nasıl bir anda çoğalabileceğini ve çevreye etki edebileceğini gösteren, Kuzey Amerika için istilacı olan bir türdür. Amerika Birleşik Devletleri'nin bir eyaleti olan Florida'da, bu türün iki ayrı istilası oldu bile: İlki 1966'da, bir sonraki ise 2011'de... İlk istila, bir çocuğun tatil için gittikleri bir ülkeden 3 salyangoz getirmesi ile başladı. Neticede büyükannesi ve büyükbabası salyangozları arka bahçelerine salmaya karar verdi. Sadece 7 yılda bu 3 salyangoz, 18 binden fazla bireye ulaştı. Bu kadar hızlı çoğalabilmelerinin sebebi, bu 3 salyangozun hepsinin yılda 1000 ile 1200 arası yumurta bırakabiliyor oluşu ve her birinin ortalama 9 yıllık yaşam sürelerinin olmasıydı. Aynı zamanda Florida'da salyangozların doğal düşmanları olmadığı için, sayıları hiç frenlenmemişti.

Asıl ekolojik etki ise salyangozların çabuk üreyen tüketiciler olması ve adapte olma yetenekleri ile, insanların tarım alanları dahil pek çok yerel türün habitatlarını işgal etmesiyle oluşmuştu. Bunun yanında kabuk üretebilmeleri için gereken kalsiyumu, kalsiyum bakımından zengin ev malzemelerini (döşeme ve kaplamaları) yiyerek elde ediyorlardı. Fare dışkılarını sindirdikleri için mukusları fare akciğer kurdu taşıyor olabilirdi. Bu da insanlarda menenjite sebep olabilirdi (Florida'da bilinen hiçbir vaka oluşmamış olsa da).

Bu istila ile savaşmak için köpekler, istilacı salyangozların kokusunu almak üzere eğitildi. Devlet tarafından görevlendirilen yetkililer, mahalle mahalle gezerek bu salyangozları yakaladılar. Salyangozları gördükleri zaman yetkililere bildirmeleri için halka bilgiler verildi. Tahmin edebileceğiniz gibi bu salyangozları kontrol etmek çok masraflıydı. ABD bu istilacıları kontrol altına almak için şimdiden milyonlarca dolar harcadı.

Andrew Derksen, Florida Cooperative Agriculture Pest Survey Program

Kanser İstilası

"Nasıl olur da işgalci türler, kanser gibi bir şey ile bağlantılı olabilir?" diye düşünebilirsiniz. Aslında bu ikisi arasında oldukça fazla benzerlik vardır.

İstilacı türler popülasyonda nasıl onlardan binlere hızlıca çıkabiliyor ise, kanserin de vücutta yayılması başlangıç bölgesindeki birkaç hücre ile başlar. Kanser, ilerledikçe yakındaki doku ve organlara, kan ya da lenf sistemi aracılığı ile de lenf nodüllerine taşınır. Tıpkı salyangozların yeni yaşam alanlarında yayılıp çoğalmaları gibi...

Dahası, istilacı türler gibi kanser de bekleme sürecine girer. Çoğu birey, kansere sebep olan (virüs, UV ışınları gibi) etkiye maruz kaldığı zaman, yıllarca veya on yıllarca klinik semptomlar (anormal kanamalar, şişkinlikler, bağırsak hareketlerinde değişim vb.) göstermezler. 

Buna bir örnek olarak 11 Eylül Saldırıları'nı verebiliriz: Dünya Ticaret Merkezi'nin yıkılışı sırasında ve sonrasında pek çok insan bir asbest türü olan krizolite maruz kalmıştır. Krizolit binalar yıkılırken havaya yayılan ve kanserojen olduğu bilinen bir maddedir. Özellikle mezotelyoma oluşumu ile bağlantılıdır. Bu olay sırasında orada bulunan ve bu tip kanser geliştiren kişiler, Dünya Ticaret Merkezi'nin yıkılışından minimum 11 yıl geçmiş ise devlet yardımı alabildiler. Başka bir deyişle eğer bir bireye yıkılıştan 1-2 yıl sonra mezotelyoma teşhisi konulmuş ise kanserin bir bekleme süreci olduğu için, daha önce oluşmuş olması ve yıkılışla alakalı olmaması daha muhtemeldir. 

Wikipedia

Bütün Bunlar Neden Önemli?

Kanser ve istilacı türlerin büyüyüşü arasındaki bu benzerlikler araştırmacılara rehber oluyor. İşgalci salyangozların nasıl çoğaldığı ve yayıldığı hakkında çalışmak biraz garip gözükebilir. Ancak bu tarz araştırmalar doğanın nasıl işlediğine duyduğumuz meraka dayanır,ve yine bu tarz araştırmalar kanser gibi insan problemlerini çözmemize yardımcı olur. Doğadaki böyle ilginç yapıları inceledikçe, vücudumuzdaki yapıları da daha iyi anlayabiliriz. Yani oldukça spesifik gözüken devasa salyangozlarla ilgili bu vaka, kanser hakkında daha iyi bir anlayışımız olmasını sağlayabilir.

Wikipedia

Bir örnek verelim: 2018'de araştırmacılar Avrupa ve Afrika'daki pek çok bölgeyi işgal eden, yakın zamanda evrimleşmiş bir tür olan aseksüel bir kerevit türü keşfetti. Bu hayvan, partenogenez olarak bilinen bir işlem ile kendilerini neredeyse "klonlayabiliyor" ve üreyebilmek için eril bireylere ihtiyaç duymuyor! Eşeysiz üreyen bu kerevitle ilgili daha fazla bilgiyi buradaki yazımızdan alabilirsiniz.

Türün 1995'de Almanya'da bir akvaryumda deneysel amaçlarla yaratıldığı düşünülüyor; ama doğaya salındılar ve sayıları birden yükselişe geçti! Yayınladıkları bir makalede araştırmacılar; bu türün genomunu, yayılışını ve evrimini anlamanın kanserdeki genom evrimi için bir model olabileceğini iddia ediyorlar. Yani doğadaki çılgın fenomenlere bakmak vücudumuzun sırlarını çözmemize yardımcı olabilir.