İridyum

Özellikler

İridyum, "Ir" sembolü ile gösterilen ve atom numarası 77 olan kimyasal bir elementtir. Periyodik tablonun 8-10. grubunda bulunan platin metallerinden biri olup, 9. grupta bulunmaktadır. Platin ailesindeki metaller aynı zamanda soy metaller olarak da bilinir. Platin metallerinde soy metal denilmesinin sebebi ise tıpkı soy gazlar gibi çok zor tepkimeye girmeleridir. Özellikle iridyum bilinen korozyona en dayanıklı metaldir. Yüksek sıcaklıklardan, asitlerden, bazlardan veya diğer güçlü kimyasalların çoğundan etkilenmez. Bu özelliği sayesinde bu tür etkilere maruz kalan nesnelerin yapımında kullanılır.

Fiziksel Özellikler

İridyum metali, santimetre küp başına 22.56 gram yoğunluğa sahip gümüşi beyaz renkte bir metaldir. Bir santimetre küp iridyum, bir santimetre küp suyun 22,56 katı ağırlığındadır. Bu, onu bilinen en yoğun elementlerden biri yapmaktadır. İridyum, 2,443°C (4,429°F) erime noktasına ve 4,500°C (8,130°F) kaynama noktasına sahiptir. Soğuk iridyum metali kolaylıkla işlenemez. Eğilme yerine, kırılma eğilimindedir. Sıcakken daha sünek (esnek) hale gelir. Bu nedenle genellikle yüksek sıcaklıklarda şekillendirilir.

Kimyasal Özellikler

İridyum, oda sıcaklığında reaktif değildir. Havaya maruz kaldığında, ince bir iridyum dioksit tabakası (IrO₂) oluşturacak şekilde oksijenle reaksiyona girer. Yüksek sıcaklıklarda metal daha reaktif hale gelir ve oksijen ve halojenlerle reaksiyona girerek iridyum dioksit ve iridyum trihalojenürler oluşturur.

Bulunma Sıklığı ve Üretimi

İridyum, dünyada en nadir bulunan elementlerden biridir. Doğada elemental olarak nehirlerdeki çökelmiş tortularda bulunur. Doğada bulunan kısmının yanı sıra nikel rafinasyonunun bir yan ürünü olarak da elde edilebilir. Dünya'nın kabuğunda çok ince bir iridyum tabakası vardır. Bunun Dünya'ya çarpan büyük bir meteor veya asteroitten kaynaklandığı düşünülmektedir.^[1] Meteorlar ve asteroitler, Dünya'nın kabuğundan daha yüksek seviyelerde iridyum içerir.

Uygulama ve Kullanım Alanları

Günümüzde iridyuma olan talep esas olarak elektronik, otomotiv, kimya endüstrilerinden gelmektedir. Klor-alkali işlemlerinde ve katalizörlerde elektrotları kaplamak için kullanılır. Bazı uygulamaları pivot yataklarda ve bilimsel ekipmandadır. Ancak esas olarak alaşımlarda kullanılır. Osmiyum/iridyum alaşımları, dolma kalem uçları ve pusula yatakları için kullanılır.

Tarihi

İridyum, 1803'te Londra'da Smithson Tennant tarafından, osmiyum elementi ile birlikte keşfedilmiştir. Ham platin, nitrik ve hidroklorik asitlerin bir karışımı olan seyreltik aqua regia'da çözündüğünde, arkasında grafit olduğu düşünülen siyah bir kalıntı bırakmıştır. Tennant bunun grafit olmadığını düşündüğü için dönüşümlü olarak alkaliler ve asitlerle tepkimeye sokarak kalıntıyı iki yeni elemente ayırmayı başardı. Bulgularını Londra'daki Kraliyet Enstitüsünde ilan etti ve iridyum adını verdi.

Etimolojisi

İridyumun ismi, Yunan gökkuşağı tanrıçası Iris'ten türetilmiştir.

Önlem ve Güven

İridyumun Sağlığa Etkileri

Oldukça yanıcı bir element olan iridyumun sağlığa etkileri şöyledir:

• Göz ile temasında tahrişe neden olabilir.
• Cilt ile etkileşiminde düşük tehlikeye sahiptir.
• Yutma durumunda sindirim sisteminde tahrişe neden olabilir. Yutulma tehlikesi ise oldukça düşüktür.

İridyumun Çevresel Etkileri

Ürünün yer altı sularına, su kütlelerine veya kanalizasyon sistemine ulaşması doğa açısından oldukça tehlikelidir.

İlginç Bilgiler ve Diğer

Dinozorların soyunun neden tükendiği sorusu uzun zamandır bilimdeki en ilginç ve kafa karıştırıcı konulardan biri olmuştur. Bu devasa sürüngenlerin bu kadar kısa bir jeolojik zamanda yok olmasına neden olan şeyin ne olduğu, Asteroid Afet Teorisi ile açıklanmaktadır: Bu teoriye göre, yaklaşık 66 milyon yıl önce Dünya yüzeyine büyük bir asteroit çarptı. Patlayan asteroit, havaya muazzam miktarda toz fırlattı. Toz, bir yıldan fazla bir süre güneş ışığını engelledi. Dünya yüzeyindeki bitkiler öldü. Bu bitkilerle beslenen dinozorlar öldü. Bitki yiyicilerle beslenen et yiyen dinozorların da aynı şekilde daha sonra nesli tükendi.

Fakat bir asteroidin 66 milyon yıl önce Dünya'nın yüzeyine gerçekten çarpıp çarpmadığını bilmek nasıl mümkün olabilir? Bu soruya cevap olarak "İridyum İpucu" adı verilen teori gösterilmektedir. Bu teoriye göre, dünyanın bazı bölgelerinde, alışılmadık derecede yüksek düzeyde iridyum metali içeren bir yer kabuğu tabakası bulunmaktadır. İridyum, Dünya'da nadiren görülür. Asıl kaynağı olarak göktaşlarında ve asteroitlerde bulunur. Bilim insanları, iridyum bakımından zengin katmanın bulunduğu bölgelerin bir asteroidin Dünya yüzeyine çarptığında oluştuğu görüşünü ortaya sürmektedirler. Olayın 65 milyon yıl önce gerçekleştiğini düşünen bilim insanları "iridyum ipucu" teorisi sayesinde dinozorların neslinin nasıl tükendiğini açıklamaktadırlar.