Hayvanlarda Yardımlaşma: Şempanzeler Birbirlerine "İlk Yardım" Yapabiliyor ve Başka Şempanzeleri Tuzaklardan Kurtarabiliyorlar!

Uganda'da uzun süredir devam eden bir çalışma, insan medeniyetinin tıp alanındaki gelişiminin evrimsel kökenlerine ışık tutuyor. Yaralanan şempanzeler, bazen diğer şempanzelerin yardımıyla iyileşiyorlar!

Oxford Üniversitesi'nden primatolog Elodie Freymann ve meslektaşlarına göre Uganda'da bulunan Budongo Ormanı'nda 30 yıldır süregelen araştırma, şempanelerin hem kendilerine hem de başka şempanzelere "tıbbi yardım" uyguladığını gösteriyor. Freymann, bu ormanın dışındaki bölgelerde de ara sıra gözlenen bu davranışların şempanzeler arasında oldukça yaygın olduğunu düşünüyor.

Şempanzelerin iyileşmek için denedikleri yollar da insanlardaki benzer dürtülerin olası kökenlerine dair ipuçları sunuyor. Araştırmada görev almayan Harvard Üniversitesinden primatolog Christine Webb şunları söylüyor:

Şempanzelerin birbirinin sağlığına duyarlı olması, insan tıbbı gibi sistemlerin kökenlerine dair bazı kanıtlar sunuyor. Bir başkasının acı çektiğini fark etmek, tedaviler uygulamak veya başkalarıyla ilgilenmek insanlara özgü davranışlar değil; bunlar evrimsel geçmişimizin bize bıraktığı miraslar.

Freymann ve meslektaşları, Frontiers in Ecology and Evolution dergisinde yayınladıkları araştırmada Budongo Ormanı'nda 1990'lardan 2022'ye kadar 34 şempanzenin özbakım yaptığını gözlemledi.^[1] Bu özbakım vakalarının bazıları dışkılama veya çiftleşme sonrasında yapraklarla kendini silme gibi hijyen odaklı eylemlerdi. Bazılarıysa başka şempanzelerin saldırıları veya insanların kurduğu tuzaklara yakalanma sonrası kendi kendilerine uyguladıkları "ilk yardım" müdahaleleriydi. Bu tür davranışların en çok gözlenen örnekleri yaralanan bölgeyi yapraklarla ovalamak veya yalamak şeklindeydi. Araştırmacılar bazı yaprakların ve tükürüğün antimikrobiyal özellikte bileşikler içerdiğine dikkat çekiyor.

Ormanda gözlenen vakalardan yedisinde ise bir şempanze bir başkasına ilk yardım uyguladı! Üstelik bu yardım eli sadece akrabalara değil, ihtiyacı olan herhangi bir bireye uzatılmıştı.

Sıra dışı bir örnekte, bir erkek şempanze akrabalık bağı olmayan bir dişi şempanzeyi bir insan tuzağından çıkararak muhtemelen hayatını kurtardı. Freymann, hem bu ormanda hem de Afrika'nın başka yerlerinde kurulan bu gibi tuzaklara yakalanan şempanzelerin birbirine yardım etmesinin birçok kez belgelendiğini söylüyor. Webb ise bu durumu şöyle yorumluyor:

Şempanzelerin sadece kendi yaralanmalarıyla değil diğerlerinin yaralarıyla da ilgilenmeleri, çoğu zaman fazla hafife aldığımız bir sosyal farkındalık düzeyine işaret ediyor. Bu, kendi türümüze özgü zannettiğimiz empatinin şempanzelerdeki bir dışavurumu.

Freymann, bir başka şempanzenin yarasını yalayarak ona yardımcı olmaya çalışan bireyin aslında bir risk aldığını da belirtiyor. Freymann bu gözlemini şöyle yorumluyor:

Bu olayı gördüğümde etkilenmiştim çünkü yardımcı olmayı seçen şempanze aslında kendini riske atıyordu. Bu davranışı yüzünden patojenlere veya bulaşıcı hastalıklara açık hale gelebilirdi. Buna rağmen diğer şempanzeyi yalamasını bir tür dostluk olarak görüyorum. Bu hayvanlar belki bir gün diğerinin rakibi olacak ancak şu anda birbirlerinin yaralarını yalıyorlar.

Bu tarz bir fedakarlığın kökenlerini henüz bilmesek de Freymann bu gibi yardım davranışlarının şempanzeler arasında yayılabildiğini kendi gözleriyle görmüş. 2021'de Kirabo isimli bir şempanze yaralanan dizine çiğnenmiş ağaç kabuğu koyarken genç bir şempanze dikkatle izliyordu. Freymann, bu dikkatli izleyişin bir tür sosyal öğrenme çabası olduğunu düşünüyor. Ayrıca Freymann, 2008'de kaydedilen bir başka olayı da incelemişti. Bu olayda ise Night adında genç bir dişi şempanze annesi Nambi'nin bir saldırı sonrası aldığı vajinal yarayı tedavi etmesini izlemiş ve kopyalamıştı. Nambi, tedavi maksadıyla şişen bölgeye katlayıp çiğnediği bir yaprağı yerleştirmişti.

Bunlara rağmen Freymann, Budongo Ormanında yaralanan birçok şempanzeye kimsenin yardım etmediğini söylüyor. Bunun nedenini ise henüz tam olarak anlayamamış. Bu konudaki belirsizliği şöyle açıklıyor:

Şempanzeler birbirlerini tuzaklardan nasıl çıkarabileceklerini biliyorlarsa neden her yakalanan şempanzeyi çıkarmıyorlar? Bu yardımda bulunmak için seçici davranmalarının nasıl bir sebebi olabilir? Neden bazı şempanzelere yardım eli uzatılırken bazıları kendi haline bırakılıyor?