Erkek Gözlemci Etkisi: Erkek Araştırmacıların Kokusu Kemirgenlerde Ağrı Yitimine Sebep Oluyor!

Bilimsel çalışmalarda deney koşullarını doğru belirlemek tüm maceramızın en çetin süreci, çoğu çalışmanın trajik bir sonla bitmesi de zaten bu koşullardaki gözden kaçan detaylardan dolayı gerçekleşmekte. Biyoloji alanında yapılan deneylerde laboratuvarın hijyeninden odanın sıcaklığına kadar pek çok şey gözönünde tutulmak zorunda, buna rağmen dikkatlerden kaçan önemli noktalar olabiliyor. Modern bilimin teknik anlamda vermesi gereken en büyük sınavlardan birisi deney koşullarına nasıl gerçekten hakim olunabileceğinin çözülmesi. 

Kanada’daki McGill Üniversitesi’nde yapılan bir çalışma, davranış bilimi üzerine yapılan pek çok çalışmanın da “hesaba katılmamış etkenler” yüzünden sorgulanması gerektiğini gösterir nitelikte. Dr. Jeffrey S. Mogil ve meslektaşlarının bulgularına göre, laboratuvar ortamındaki fare ve sıçanlar erkek araştırmacıların kokularından ötürü kısa süreli bir analjezi (ağrı yitimi) geçirmekteler. Yani acı eşikleri yükseliyor, verilen uyarıları almıyorlar. 

Mogil’in laboratuvarındaki farelerin araştırmacılar civarda iken ağrı yaratan uyarılara tepkisizliği daha evvelden de kayda geçirilmiş, ancak bunun cinsiyete bağlı olduğu fark edilmemiş. Son yapılan çalışmalar ise bu ağrı tepkisizliğinin temelinde erkek kokusunun bulunduğunu gösteriyor. Erkek araştırmacıların kokularına maruz kalan farelerin acıya bağlı olarak verdikleri yüz ifadelerinde ciddi bir azalma gözlemlenmekte. “Erkek gözlemci etkisi” olarak tanımlanan bu durum dişi farelerde erkek farelere kıyasla daha büyük ölçüde hissediliyor. 

Kemirgenlerin koku duyuları hem davranış çalışmaları hem de nörolojik deneyler için çok önemli bir özellik. Mogil’in grubunun yaptığı deneyde erkek araştırmacıların bir gün boyunca giydikleri ve hayvanlardan yarım metre uzakta duran T-Shirt’lerin de erkek gözlemci etkisi yaratabildiğini gösteriyor. Etki ilk başta kısa süreli gibi gözüküyor (30-60 dakika) bu süre bile pek çok davranış deneyinin sonuçlarını değiştirebilecek kadar kritik. 

Deneyin bir diğer ilginç bulgusu ise bu etkinin sadece insanlardan kaynaklanmadığı söylüyor. Rutin kafeslerinden alınıp eskiden erkek farelerin kafeslerinde tutulan deney fareleri de ağrıya tepkisizlik olarak yorumlanabilecek sonuçlar veriyor. Deney kısırlaştırılmış erkek fare kafeslerinde tekrarlandığında ise bu etki gözlemlenmiyor, bu da olaya sebep olan kokunun temelinde erkeklik hormonlarının olduğunu işaret ediyor. 

Bir şeyi daha belirtmek gerekir ki, Mogil’in araştırması gerçekleşen bu durumu strese bağlı bir ağrı yitimi olarak tanımlamakta. Farelerin çevredeki tehdit unsurlarından ötürü strese bağlı acı eşiklerini yükselttikleri biliniyordu. Ancak bu durumun deneyi gerçekleştiren erkek araştırmacılar tarafından da cinsiyete bağlı bir şekilde yaratılabilme ihtimali detaylıca araştırılmamıştı. Tamamen tesadüf eseri fark edilen bu durum, başta davranış bilimi olmak üzere pek çok psikoloji ve biyoloji alanındaki araştırmanın yeniden değerlendirilmesini zorunlu kılıyor. 

Mogil’in araştırması her ne kadar “yeni ve doğal bir ağrıkesici”nin sinyallerini verse de (ve genelde bu yönden ilgi çekmeye çalışsa da) bu çalışmanın bize asıl göstermesi gereken şey, aslında ideal laboratuvar koşulları konusunda halen çok da fikrimizin olmadığı. Tabii bu kötümser olmamız gerektiği anlamına gelmiyor, sadece çağımızın tüm bilimsel ilerlemelerine rağmen yapılan çalışmalara karşı kuşkuyu elden bırakma lüksüne daha sahip değiliz. Belli ki mutlak ideal deney koşuluna erişmek için daha alınması gereken çok yol var. 

Teşekkür: Bu yazıyı hazırlayan Yigilante Kocagöz'e teşekkür ederiz.