Gezegenler Nasıl ve Neden Ölür?

Çoğu gezegen, çok uzun zaman boyunca var olabilir; ancak sonsuza kadar yaşayamaz. Aç yıldızlar ve hiddetli komşu gezegenler bir gezegeni tamamen parçalarına ayırabilirken; çarpışmalar ve aşırı volkanizma, yaşanabilir bir gezegenin suyunu buharlaştırarak yaşamı tamamen yok edebilir. Ayrıca teorik olarak düşünüldüğünde, bir gezegenin "ölümü" anlamına gelebilecek pek çok süreç var; ancak bildiğimiz kadarıyla bunların hiçbiri şu zamana kadar gerçekleşmedi.

Bordeaux, Fransa’da bulunan Laboratoire d'Astrophysique de Bordeaux’da bir gezegen modelleyicisi olan Sean Raymond, galaktik çevremizdeki gezegenlerin durmaksızın öldüğünü yazıyor. Raymond, gezegenlerin ölümüne giden sayısız yolunu araştıran bir bilim insanı ve yazdığına göre tüm gezegenler ölmese de birçoğu, eninde sonunda kendini gezegen morgunda bulur. Gelin, en olası yollara bir bakış atalım.

İklim Faciası

Dünya’nın iklim döngüsü, yaşamın sürdürülebilirlik için fazla sıcak ya da fazla soğuk olmamasını sağlamada çok önemli bir rol oynuyor. Ancak dünyamıza benzer, kayalık bir gezegendeki iklimin, onun inanılmaz sıcak bir gezegene ya da kartopu dünyasına dönüşmesini tetikleyen olayların patlak vermesi için fazla bir şey gerekmez.

Dünyada sıcaklık, atmosferdeki karbondioksit miktarı ile düzenlenmektedir. Karbondioksit ya da atmosferde bulunan diğer sera gazları (su buharı, metan ya da azot protoksit gibi), bir battaniye gibi davranarak, Güneş’ten gelen radyasyonun uzaya geri gitmesini önler ve Dünya’yı sıcak tutar. Atmosferde karbondioksit oluştuğunda, bu gaz, gezegenin yüzeyini ısıtarak daha fazla yağmur yağmasını sağlar. Bunu takiben, yağışlar atmosferdeki karbon dioksitin bir kısmını ortadan kaldırır ve deniz tabanındaki karbonat kayalarında biriktirir; böylelikle gezegen soğumaya başlar.

Eğer karbondioksit, artan bir volkanik aktivite sonucunda olduğu gibi, atmosferin içinde, kayalarda emilebileceğinden daha hızlı bir şekilde birikirse bu, kontrol edilemeyen bir sera etkisini tetikleyebilir. Sıcaklıklar suyun kaynama noktasının üstüne çıkabilir ve tüm yaşam formları için suyun gerekli olduğunu bildiğimizden, bu durum yaşamın sürdürülebilirliği konusunda bir problem yaratabilir. Aynı zamanda, yükselen sıcaklıklar atmosfer yüzeyinde bulunan ve gezegenin güneşinden ve diğer yıldızlardan gelen radyasyonu saptıran koruyucu kalkanı ortadan kaldırarak atmosferin uzaya sızmasına sebebiyet verebilir.

Raymond şöyle diyor:

Atmosfer için sera ısıtması hayatın bir gerçeğidir ve bir yere kadar makbuldür. Ama işler çığırından çıkabilir.

Isı, iklimin ölümcül bir şekilde değişmesinin tek yolu değildir. Bir gezegen yeterince soğuduğunda, yüzeyi bir kartopu dünyasına; yani buzla kaplı bir cisme dönüşür. Buz ve kar parlaktır ve yıldızın ısısını uzaya geri yansıtarak gezegenin daha da soğumasına sebep olur. Yüzey volkanlarına sahip bir dünyada, yanardağ püskürmeleri karbondioksit ve diğer gazların atmosfere geri yığılmasını sağlayarak dünyanın ısınmasına yardımcı olur. Fakat yüzey tektoniğinden (ve dolayısıyla volkanlardan) mahrum bir gezegende kartopu hali hakimse bu gezegen daimi olarak kartopu evresinde hapsolabilir.

Raymond’a göre, hayat bulundurma potansiyeli olan tüm gezegenler, bir dünyayı yaşanamaz kılabilen ama aynı zamanda onu tamamen yok etmeyen iklim faciasını göze alır.

Lav mı, Hayat mı?

Komşu dünyaların arasındaki çekim kuvveti, bir gezegenin yörüngesini daraltabilir; ki bu da gezegenin iç kısmına baskı yapar ve Dünya’nın orta katmanı olan manto tabakasının sıcaklığını artırır. Isı, kaçacak bir yol bulmalıdır ve bunun en tipik yöntemi, volkan yardımıyla ısı yayımıdır.

Volkanik aktivite, bir gezegenin yaşam ortamını çok önemli bir biçimde etkiler. Atmosferik Araştırmalar Ünivesite Kuruluşuna göre, bir volkan tarafından atmosfere atılan gaz ve toz parçaları, gezegenin atmosferini etkileyerek gezegeni soğutabilir ve gelen radyasyondan koruyabilir. 1815 yılında, dünya tarihinde kaydedilen en büyük patlama olan Tambora Dağı'nın patlaması, atmosfere o kadar çok kül saçılmasına sebep oldu ki bu durum, dünya genelinde sıcaklıkları düşürerek 1816 yılının “yaz yaşanmayan yıl” olarak anılmasına yol açtı.

Volkanlar aynı zamanda atmosfere sera gazı saldıkları için tam tersi bir etkiye, yani küresel ısınmaya da sebep olabilir. Sık gerçekleşen ve büyük volkanik patlamalar, Dünya gibi yaşanabilir bir gezegeni, Venüs gibi bir gezegene dönüştürebilecek kontrol edilemez bir sera etkisini tetikleyebilir.

Gerçek bir volkanik dünya örneği için çok uzağa bakmamıza gerek yok. Jüpiter’in uydusu Io, devamlı olarak patlayan yüzlerce volkanıyla güneş sisteminde bulunan volkanik olarak en aktif yüzeye sahip. Raymond’a göre eğer Dünya, Jüpiter’in Io’ya uyguladığı kütleçekimsel kuvvetin aynısına maruz kalsaydı; Io’dan 10 kat daha fazla volkanik aktiviteye sahip olurdu.

Kuyruklıyıldız Faciası

Kayalık asteroitler ve buzlu kuyrukluyıldızlar, komşu dünyalarına (özellikle de buz ve gaz devleri tarafından fırlatıldıklarında) önemli zararlar verebilen gezegensel kırıntılardır.

Gezegenler son yörüngelerine sabitlendiklerinde, gezegenlerin kütleçekimsel kuvvetleri astreoitleri ve kuyrukluyıldızları etraflarında hareket ettirir. Bazıları gezegen sisteminin dışına itilirken, bazıları içeri doğru çekilir ve belki de yaşamın kendi kendine gelişmeye çalıştığı kayalık dünyalar ile çarpışır.

Dış güneş sistemimizde, Neptün’ün daimi yörüngesine yerleşirken yaptığı son hareketler; birden fazla kuyrukluyıldızı Jüpiter’e ulaşana kadar gezegenden gezegene geçirerek içeri doğru itekledi. Jüpiter bu buzlu kütlelerin bir kısmını dışarı doğru fırlattı, ama diğerleri Geç Dönem Ağır Bombardımanı olarak bilinen bir dönem sırasında Dünya’ya doğru içeri savruldu

Simone Marchi/NASA

Günümüzde Dünya, her gün ve sürekli olarak, toz formunda bulunan yaklaşık 90 metrik ton gezegenlerarası materyali biriktiriyor. NASA’nın Dünya’ya Yakın Cisimleri Araştırma Merkezi’ne göre; 100 metreden daha büyük cisimler, yüzeye yalnızca 10,000 yılda bir çarparken, 1 kilometreden daha büyük cisimler, yüzeye yalnızca her birkaç 100,000 yılda bir çarpıyor.

Dev gezegenler bu yıkıcı kırıntıları Güneş’e doğru savururken çarpışmalar aniden artar ve çarpmalar daha sık gerçekleşmeye başlar. Orta boy cisimler, atmosferin içine atmosferik süreçler ile engel olunabilecek toz ve atık madde savurur. Dev darbeler yalnızca sıfır noktası (patlamaya en müsait nokta) tahrip olduğu için değil, aynı zamanda Uzun Kış’a sebebiyet verebilecek kadar atık madde kusarak, gezegeni kısa süreli bir Buzul Çağına sürükledikleri için de çok şiddetli etkilere sebep olabilir. Yeterli darbenin art arda hızlıca yollanmasıyla, iklimin etkileri sonunda dünyayı yaşanamaz bir yer haline getirene dek bir diğerinin üstüne eklenmeye devam eder.

Raymond, diğer yıldızların etrafında bulunan gezegensel kalıntı gözlemlerine dayanarak, galaksideki yaklaşık 1 milyar Dünya benzeri gezegenin asteroid bombardımanına uğrayarak eninde sonunda tahrip olacağını hesapladı.

Büyük Kötü Abi: Jüpiter, Hayatı Sonlandırabilir mi?

Solar sistemde Güneş’ten sonraki en büyük cisim olan Jüpiter, ondan küçük kayalık gezegenlere kalkan olarak "korumacı bir abi" gibi davranır; diğer dünyaların etrafındaki başka devler de aynı rolü üstleniyor gibi görünüyor. Ama eğer bir gaz devi olan Jüpiter, kararsız bir gezegene dönüşmüş olsaydı, bunun, Jüpiter’in çevresinde bulunan, ondan küçük dünyalara karşı yıkıcı bir etkisi olabilirdi.

Yıldızlar oluştuktan sonra, kalan malzemenin diski gezegen oluşumuna yol açar. Disk içinde bulunan gazlardan ve tozdan kaynaklanan kütleçekimsel asılmalar, gezegenlerin üzerinde bir kuvvet yaratır ve bu kuvvet onları ilk birkaç milyon yıl boyunca belli bir saha içerisinde tutabilir. Fakat bu kuvvet yok olduğunda, gezegenler yörüngelerini daha kolay değiştirebilir. Dev gezegenler, kayalık kardeşlerinden daha küçük olduğu için, onların kütleçekimsel itmeleri daha küçük gezegenlerin yörüngelerini değiştirmede çok önemli bir fark yaratabilir.

Ancak, büyük dünyalar dokunulmaz değildir; iki dev gezegen birbirini çekebilir ve birbirlerine aşırı derece yaklaşabilirler. Raymond’a göre bu devler, birbirlerine kütleçekimsel tekmeler atmak yerine nadiren çarpışır. Eninde sonunda, bazı dünyalar yörüngeden dışarı tekmelenerek tamamen atılır ve hiçbir yıldıza bağlanmadan süzülmek üzere uzay boşluğuna gönderilir.

Raymond, kabaca 5 milyar kayalık dünyanın gaz devleri tarafından tahrip edildiğini hesapladı. Bu yıkımların çoğu muhtemelen gezegenler oluştuktan hemen sonra gerçekleşti. Buna karşılık, yıkımların çok az bir kısmı da muhtemelen gezegenlerde yaşamın gelişmesi için zaman olduğunda; sistemin ömründe daha sonra gerçekleşti. Eğer gaz devlerinin yalnızca %1’i gezegensel ömürleri içerisinde daha geç kararsız duruma geçseydi, o zaman 50 milyon gezegen sistemi, yerleşik dünyaları kendi yıldızlarına fırlatarak yok ederdi.

Vadim Sadovski

Yıldızların Atıştırması

Gezegenler gibi, yıldızlar da ölür ve yıldızların bu dönüşümünün, yörüngelerindeki gezegenler üzerinde çok şiddetli etkileri olabilir.

Örneğin kızıl cüce yıldızları 100 milyon yıldan daha uzun bir zamanda (bizim güneşimizden on kat daha fazla bir sürede) uzun dönem parlaklıklarına ulaşabilirler. Kızıl cüceyi yörünge belleyen gezegenler, birkaç milyon yıl süresince yaşanabilir bölgede bulunabilirler; ama yıldız parlaklaştıkça gezegendeki yaşam barındıran su; yüksek sıcaklığın etkisinde kalarak buharlaşacaktır. Fakat buna rağmen, sıcak kızıl cücenin yörüngesindeki gezegenler yaşam barındırabilir. Raymond şöyle yazıyor:

Agora Bilim Pazarı

Klasikler Seti 1 (7 kitap)

Aurélia

Gérard de Nerval

“Yavaş yavaş aydınlanan belirsiz bir yeraltıdır uyku, burada gölgeden ve gecenin içinden, arafı mesken tutmuş, ciddiyetle hareketsiz duran soluk siluetler çıkagelir.”

Nerval rüyaları bildiğimiz dünyayla gerçeküstü dünya arasındaki iletişimi sağlayan bir vasıta olarak görür. Yazıları onun mantık ve tutarlılıkla kuvvetli bağını sarsan hayaller ve fantezilerle doludur. Bunun en önemli örneklerinden biri olan ve en önemli eseri kabul edilen Aurélia’da düşle gerçeklik, delilikle yaratıcılık arasındaki belirsiz, gizemli çizgiyi, kendi ruhsal deneyim ve arayışlarından yola çıkarak inceliyor.

Fransız romantizminin önemli yazar ve şairlerinden, sembolizm ve gerçeküstücülük akımını olduğu kadar T. S. Eliot, Ahmet Hamdi Tanpınar, Charles Baudelaire ve Marcel Proust gibi pek çok yazarı etkilemiş Nerval eşsiz ve zarif edebi üslubuyla saflık, kaybedilmiş gençlik, kendini gerçekleştirme ve güzellik ideallerini yansıtan imgeleri Aurélia’da buluşturuyor.

Beyaz Geceler

Fyodor Mihayloviç Dostoyevski

“Hayalperest eski hayallerinin arasında, külleri karıştırır gibi, soğumuş yüreğini yeniden ısıtacak, onu yeniden hayata döndürecek bir kıvılcım arar boş yere. Bulacağı kıvılcımla sönen o güzel hayallerinin ateşini yeniden yakacak, kanını kaynatan, mutluluk gözyaşları döktüren müthiş düşlerine tekrar kavuşacaktır.”

Sekiz yıldır yaşadığı St. Petersburg’da kimseyle yakınlaşamamış ama şehri evleriyle, yüzleriyle ezbere bilen yalnız, kederli, hayalperest bir genç adamın dört beyaz gecesinin öyküsü bu.

Hayalperestimiz sıradan gece yürüyüşlerinden birinde Nastenka’yla karşılaşır. Hayatın yabancısı bu ikili kısa sürede hikâyelerini, dertlerini, hayallerini paylaşacak kadar yakınlaşır; birlikteyken kederleri, huzursuzlukları uğramaz yanlarına; geceleri ve ruhları aydınlanır. İnsanın tek başınalığı, kalbini birine korkusuzca açabilmesinin imkânıyla bir aradadır Beyaz Geceler’de. Bu imkân bir an kadar bile olsa, “Böyle bir an ömrü boyunca yetmez mi insana?”

Dünya edebiyatının en güçlü yazarlarından Dostoyevski’nin külliyatında kendine has, ayrı bir yeri olan Beyaz Geceler zarif ve yalın üslubuyla insan ruhunda derin bir iz bırakıyor.

Dönüşüm

Franz Kafka

“Gregor Samsa bir sabah yatağında huzursuz düşlerden uyandığında kendini dev bir böceğe dönüşmüş olarak buldu. Kabuklu sert sırtının üzerinde yatıyor, başını birazcık yükselttiğinde, kayıp düşmek üzere olan yorganın tepesinde zar zor tutunduğu kahverengi, bombeli ve yay şeklinde şeritlerle bezeli karnını görüyordu. Gövdesine göre acınacak incelikteki pek çok bacağı gözlerinin önünde çaresizlikle titreşiyordu.”

Bu sarsıcı, tuhaf cümlelerle başlayan Dönüşüm, keskinliği ve yalınlığıyla Kafka’nın edebi yoğunluğunu en iyi anlatan eseridir.

Köpeklerin Sohbeti

Miguel de Cervantes

Talihsiz bir evlilik yüzünden hastaneye düşen bir teğmen hasta yatağında yatarken sokakta iki kişinin konuştuğunu duyar. Sohbetin çekiciliğine kendini iyice kaptıran teğmen konuşanların aslında hastanenin bekçi köpekleri olduğunu anlar ve bu mucizevi sohbeti kağıda aktarır.

Bir süreliğine konuşma kabiliyeti kazanan iki köpek başlarından geçenleri anlatırken insanlığın derin mevzularına değinirler: ahlak, yozlaşma, dedikodu, haset, talih, onur, sinsilik, tahakküm…

Cervantes’in yaşadığı dönem ve ülke üzerine yoğun bir hiciv içeren bu uzun öyküsü, bütün bir insanlık tarihinin (ve muhtemelen geleceğimizin de) güzel bir eleştirisine dönüşüyor.

Palto

Nikolay Gogol

Önüne ne pahasına olursa olsun ulaşacağı bir hedef koyan insanlar gibi kendini şimdiden daha hayat dolu hissediyor, karakteri güçleniyordu. Yürüyüşünde ve hareketlerinde kararsız ve ikircikli ne varsa gitmiş, gözlerinde yeni bir ateş parlamaya başlamıştı. Hatta en cüretkâr hayallerinde bazen paltosuna sansar kürkü bir yaka diktirmeyi bile kurar olmuştu.”

“Küçük adam”ın çektiği sıkıntılar, maruz kaldığı eşitsizlik ve acılar bu uzun öykünün başkahramanı Akakiy

Akakiyeviç’in hayatı üzerinden yalın bir gerçekçilikle anlatılıyor. Böylesi bir anlatım, her ne kadar dönemin Çarlık Rusya’sında büyük tepki alsa ve Gogol, Rus insanını aşağılamakla suçlansa da, Rus edebiyatında büyük bir çığır açıyor. Elinizde tuttuğunuz bu muhteşem eseri daha önce yayınlanmış örneklerinden farklı kılansa, otuzdan fazla kitapta imzası olan ödüllü çizer Noemí Villamuza’nın büyüleyici çizimleri.

“Hepimiz Gogol’un Palto’sundan çıktık.”

Dostoyevski

“Gogol’un Palto’da sergilediği sanat, paralel doğruların kesişmekle kalmayıp, solucan misali kıvrılabileceklerine, karmakarışık hale gelebileceklerine işaret eder.”

Vladimir Nabokov

Peter Schlemihl’in Olağanüstü Öyküsü

Adelbert von Chamisso

“Sevgili dostum, insan bir kere düşüncesizlik edip doğru yoldan ayrılırsa, onu hep aşağıya, daha aşağıya çeken başka yollara da sapar; gökyüzünde ona yön gösterecek bir yıldız araması da boşunadır; zira çaresi yoktur, yokuş aşağı gidecek ve intikam tanrıçasına kurban olacaktır.”

Modern insanın çaresizliğinin masallara özgü bir üslupla aktarıldığı Peter Schlemihl’in Olağanüstü Öyküsü, sonsuz bir servet elde etmek adına Şeytan’a gölgesini satan Peter Schlemihl’in diğer insanlar tarafından aşağılanıp dışlanmasını anlatır. Adelbert von Chamisso’nun edebiyat tarihine damgasını vuran bu eşsiz hikayesi, aradan geçen iki yüzyıla rağmen hâlâ geçerliliğini koruyor.

“Damgalanmış ve dışlanmış bir adamın çektiği ızdırapların derin bir tasviri.”

Thomas Mann

Satranç

Stefan Zweig

Stefan Zweig’ın intihar etmeden kısa süre önce kaleme aldığı Satranç zulüm, saplantı, aklın gücü ve bu gücün yaratacağı kötülükleri ele alan ve yayımlandığından beri bütün dünyada büyük yankı uyandırmış bir klasik. Satranç tahtasının siyahı ve beyazı gibi iki kutbun –iyiyle kötünün, kibarla kabanın, insanla makinenin, akılla deliliğin, cehaletle bilginin, açgözlülükle kanaatkârlığın– arasında, kendi içimizde bitmeyen bir satranç maçına devam eden bizim hikâyemiz…

New York’tan Buenos Aires’e giden bir gemide yolcular arasında Dünya Satranç Şampiyonu Mirko

Czentovic de bulunmaktadır. Kaba, vurdumduymaz, cahil, açgözlü bir insan olsa da Czentovic tam bir satranç dehasıdır. Gemidekiler kendisiyle maç yapmak isterler. Genç satranççı bu isteklerini geri çevirmez ve üst üste galip gelir, ta ki bir maç sırasında ağırbaşlı, çekingen bir yabancı ortaya çıkıp oyuna müdahale edinceye kadar. Bu yabancı uzun zamandır satranç tahtasına elini sürmediğini söylese de verdiği taktikler sayesinde maç berabere biter.

Devamını Göster

₺780.00

Satın Al Tüm Ürünler

Bu süreç, gezegenleri tamamen kurutuyor mu yoksa yalnızca birkaç dış katman okyanusunu mu yüzeyden siliyor bilmiyoruz. Eğer gezegenin iç katmanında hapsolmuş yeterli su varsa (Dünyanın, mantoda yüzeydekinin birkaç katı miktarda su bulundurduğu düşünülmektedir), daha sonra yenilerini ortaya çıkararak okyanuslarını kaybetmeye dayanabilir. Bu, coğrafya ve astronomi arasındaki kompleks bir etkileşim ve akıbetin ne olduğu bilinmiyor — şimdilik.

Raymond, 100 milyar gezegenin kendi kızıl cüceleri tarafından kurutulmuş olabileceğini tahmin ediyor.

Güneş benzeri yıldızlar, yaşanabilir gezegenlerdeki hayata bir şans daha vererek onlara sularına tutunmaları için daha fazla zaman bahşediyor. Ama Güneş’in sıcaklığı da değişiyor ve milyarlarca yıldır yavaş yavaş parlaklığı artıyor. Raymond, bir milyar yıl içinde bu gezegenin artık yaşanabilir bölge içerisinde olmayacağını söylüyor. Su, Dünya’nın yüzeyinde artık sıvı formda bulunamayacak. Onun yerine, gezegen ani bir sera etkisi geçirecek ve en sonunda Venüs’e benzer bir biçimde bu gazlar tarafından sarılıp sarmalanacak.

Güneş benzeri bir yıldız, 10 milyar yıl yaşına geldiğinde, hidrojenini tüketecek ve mevcut boyutunun 100 ila 200 katı büyüklüğe gelene kadar genişleyecek. (Bizim güneşimiz 4.5 milyar yıl yaşında, yani bu gerçekleşene kadar hala biraz zamanımız var.) Güneş sisteminde, Güneş’in değişen yerçekimi Mars’ı ve diğer dış gezegenleri sistemin dışına iterken, Venüs ve Merkür yıldız tarafından yutulacak. Dünya bunun tam sınırında, yani kurtulabilir ya da yok olabilir. Kabaca 4 milyar kayalık dünya da benzer şekilde yavaşça parlaklığı artan bir yıldız tarafından yutuldu.

En büyük yıldızlar, birkaç milyon yıl gibi görece kısa bir zaman diliminin ardından yakıcı bir süpernova içerisinde patlar. Raymond, bu büyük yıldızların etrafında hiç gezegen gözlenmediğini, ama bunun araştırılacak çok az sayıda büyük yıldız olmasından ve hala güneş sisteminin dışındaki gezegenlerin bulunmasının zor olmasından kaynaklandığını yazıyor. Öyle ya da böyle, bu dev yıldızların etrafındaki herhangi bir gezegen, muhtemelen yıldızın patlayıcı ölümü ile yok edilecek.