Levha Hareketleri (Plaka Tektoniği): Dünya Yüzeyini Oluşturan Plakalar Nelerdir?

Günümüzde üzerinde yaşadığımız kıtaları ve denizlerin üzerinde durduğu okyanus tabanlarını oluşturan, toplamda 12 civarında plaka bulunmaktadır. Bu plakalar, Dünya'nın en dış yüzeyini kaplarlar ve çukur kısımları sularla doludur (okyanuslar), yüksek kısımları ise kıtaları oluşturur. Yani plakalar sadece kıtalardan oluşmamaktadır.

Bu plakalar, yer kabuğunun altındaki magma hareketleriyle, daha sonra açıklayacağımız bir şekilde sürekli hareket ederler ve bu hareket sırasında üzerlerindeki kıtalar ve okyanuslar tabanları da, plakalarla birlikte doğal olarak hareket ederler. Bu hareketler kimi zaman yılda 1 santimetre kadar küçük olabildiği gibi, kimi zaman yılda 10 santimetre kadar hızlı olabilir. Aşağıda, bu plakaların 1 yıllık ortalama hareketlerini santimetre cinsinden verdik:

• Antarktika ~2.05
• Afrika     ~2.15
• Arap      ~4.65
• Karayip   ~2.45
• Cocos     ~8.55
• Avrasya   ~0.95
• Hindistan  ~6.00
• Nazca     ~7.55
• K. Amerika ~1.15
• Pasifik     ~8.10
• Filipin     ~6.35
• G. Amerika ~1.45

Plakaların bu hareketleri sonucu, komşu plakalar birbirinden uzaklaşabilir (buna "divergence" ya da "ıraksama" denir), birbirine yaklaşabilir (buna "convergence" ya da "yakınsama" denir), birbirleriyle çarpışabilir ve birbirlerine sürtünerek paralel ama zıt yönlerde ileleyebilirler. Bunların her biri, daha sonra bahsedeceğimiz farklı durumlara sebep olur. Kısaca, çarpışmalar depremleri, volkanik aktiviteyi ve dağları oluştururken, uzaklaşmalar yeni plakaların alttan gelen magmanın soğumasıyla oluşmasını sağlar.

Plakaların sayısı kısa zaman dilimlerinde sabittir; ancak incelenen zaman dilimi arttırıldıkça, plaka sayısı da değişecektir. Çünkü sürekli bazı plakalar diğerleriyle çarpışarak onun altına girer ve magmanın içinde kalarak erir; uzaklaşmalar sonucu açılan boşluklardan gelen magmanın yüzeyde soğumasıyla ise yeni plakalar oluşabilir. Dolayısıyla Dünya da, Evren'deki her şey gibi dinamik ve değişkendir. Bu değişimler hissedemeyeceğimiz ve tek bir ömür içerisinde göremeyeceğimiz kadar yavaş olsalar da...

Levhalar (Plakalar) Nasıl Hareket Eder?

Aşağıdaki şekilden de görebileceğiniz gibi Dünya'nın çekirdeğinde son derece yoğun (5.5 kg/m3), 4000 santigrat derece civarında eriyik halde bulunan malzeme bulunur. Çoğunlukla demir ve nikelden oluşan çekirdek, kendi etrafındaki dönüşü sayesinde Dünya'ya manyetik alanını kazandırır. Ayrıca Dünya'nın üst kısımlarına sıcaklık verebilir.

Çekirdekten yayılan bu yüksek sıcaklık, ortalama 15-20 santigrat derecede bulunan kabuk ile çekirdek arasındaki bölgenin "magma" adı verilen erimiş mineral ve kaya yapılarından oluşmasını sağlar, bu bölgeyi sürekli eriyik halde tutar. Ancak sıcaklık, çekirdekten kabuğa (yüzeye) gittikçe düşer, magmanın sıcaklığı azalır.

Bu sıcaklık farkı, daha sıcak olan alt kısımlardaki magmanın çekirdekten aldığı ısıyla daha da sıcaklığını arttırarak yükselmesi; kabuğa yakın olan soğuk kısmınsa daha sıcak olan alt tarafa doğru hareket etme eğilimi sonucunda "konveksiyon akıntıları" adı verilen döngüler oluşur.

Görselden de görülebileceği gibi, döngülerin ısınan sıcak tarafları yükselir, soğuyan tarafları ise aşağıya iner. İşte yüksek yoğunluktaki magmanın bu döngüsel hareketi, kabuk bölgesinde soğumuş magma olarak düşünebileceğimiz plakaların sürtünme etkisiyle farklı yönlere hareket etmesine neden olur. Plakaların bu hareketi, çarpışmalara ve ayrılmalara sebep olur.

Bu çarpışmalar sonucunda hem depremler ve dağlar oluşur, hem alta giren plakalar eriyerek magma haline dönüşür. Ayrılmalar sonucunda ise volkanik aktivite yüzeye ulaşır. Hem çarpışmalar, hem de ayrılmalar görselde yeşil oklarla gösterilmiştir. Ayrıca bir plaka üzerindeki "kıta" (continent) kısmı da belirtilmiştir. Kıtalardan geri kalan alanda okyanuslar bulunur. Elbette bu görsel temsilidir; ancak plakaların üstü çoğunlukla okyanuslardan oluşur.

Bu konveksiyon akıntıları, Dünya ortamının sürekli ve aralıksız olarak değişmesiyle sonuçlanır. Çünkü hem Dünya'nın üzerinde yaşam olan bölgesi sürekli hareket halindedir ve dinamiktir; hem de volkanik aktivite sonucu iklimsel parametreler sürekli değişim halinde kalır. İşte bu çevresel değişimler de, kaçınılmaz bir şekilde biyolojik evrimi tetikler.

Levha Hareketleri Sonucunda Neler Olur?

Konveksiyon akımlarının etkisi altında 3 temel levha (plaka) hareketi görürüz:

• A. Iraksak (Uzaklaşan) Levha Hareketi
• B. Yakınsak Levha Hareket
• C. Transform Fay Hattı

Görselden de görebileceğiniz gibi, magma hareketlerinden ötürü komşu iki plaka birbirinden zıt yönlere hareket edecek olursa, aralarında bir yarık oluşur. Bu yarıktan dışarıya magma fışkırmaya başlar ve böylece volkanik aktivite Dünya'nın manto kısmında (kabuk ile çekirdek arasındaki bölge) yüzeye ulaşır. Hepsi olmasa da, volkanik patlamaların bir kısmı bu uzaklaşma hareketinden kaynaklanır.

Bunun en güzel örneği, Atlantik Okyanusu'nun ortasındaki ıraksak harekettir. Bu plaka hareketi sebebiyle Avrupa ile Amerika kıtaları ve çevrelerindeki okyanus tabanları birbirlerinden sürekli uzaklaşırlar. Yüzeye ulaşan bu magma hızla soğuyarak aradaki boşluğu doldurmayı sürdürecek şekilde yeni plakalar yaratabilir.

Magma hareketi aynı zamanda plakaların birbirine doğru hareket etmesine de sebep olur. Bu hareket sonucunda plakalar birbirleriyle çarpışırlar. Bu çarpışma, çok yavaş; ancak küresel boyutta inanılmaz şiddetli olur. Dar zaman aralıklarında bu çarpışmalar ve plaka hareketleri canlılar tarafından hissedilemez. Ancak çarpışmaların sürekli devam ettiğinin en büyük kanıtı, Dünya çapında her an olmakta olan (çoğu hissedilmez büyüklükte olsa da) depremlerdir.

Britannica Encyclopedia

Eğer bir rasathanenin sitesine girecek olursanız istisnasız olarak her zaman çeşitli büyüklüklerde depremlerin olduğunu görürsünüz. Bunun tek sebebi, plakaların birbirlerine doğru olan hareketi ve sürekli çarpışmanın devam ediyor olmasıdır. Uzun zaman dilimlerinde (ya da nadiren meydana gelen aşırı şiddetli ve göreceli olarak hızlı çarpışmalar sonucunda) plakalardan biri şekilde (B) görüldüğü gibi diğerinin altına girerken, öteki diğerinin üzerine çıkar. Yukarıya doğru çıkan plakalar dağ oluşumuna (orogenez) sebep olurken, alt tarafta kalan plaka magma içerisine gömülerek erir ve yok olur.

Transform Fay Hatları ise plakaların birbirlerine paralel ama zıt yönlerde hareket etmesi sonucu oluşur. Türkiye'de "Marmara Fay Hattı" olarak bilinen hat bu tiptedir. Anadolu'nun üzerinde bulunduğu Afrika Plakası ile bunun kuzeyindeki Avrasya Plakası birbirlerine zıt ve paralel yönlerde hareket ederler. Bu sürtünme hareketi, kimi zaman çok şiddetli depremlere sebep olabilmektedir. Düzce, Gölcük, İstanbul, vb. depremler buna örnektir. Beklenen Büyük İstanbul Depremi hakkında daha fazla bilgiyi buradaki yazımızdan alabilirsiniz.

Plaka Hareketleri ve Depremler

Bu görseli, aşağıdaki görselle kıyaslarsanız, plaka sınırlarının fay hatlarıyla tam olarak örtüştüğünü göreceksiniz.

Vision Learning

Yukarıda depremlerin boylu boyunca oluştuğu hatlar, Dünya'nın kabuğunun yüzeyini oluşturan plakaların da sınırlarını belirlemektedir. İşte insanların gündelik yaşantılarında hiçbir şekilde hissedemediği yavaşlıkta meydana gelen bu kıta hareketleri ve bunlara bağlı olarak meydana gelen devasa çarpışmalar, kendisini depremler ve volkanik aktivite ile göstermektedir. Ancak milyonlarca yıllık (veya en azından birkaç on veya yüz yıllık) dönemler halinde plakaların hareketleri incelendiğinde, bu yavaş hareketin uzun vadeli etkileri kolaylıkla ortaya çıkarılabilir. Yavaş süreçleri anlamakta neden zorlandığımızı öğrenmek için buradaki yazımızı okuyabilirsiniz.