Evrim Ağacı Neden ''Dişi'' Diyor?

Ne yazık ki kültürün yönlendirmelerine ve atıflarına aldanan birçok okurumuz, Evrim Ağacı olarak insan dişilerini tanımlamak için de yaygın olarak kullandığımız "dişi" sözcüğünü garipsiyor; neden "kadın" demediğimizi soruyor. İzah edelim:

Eşeyli üreyen canlıların (genellikle bitkiler ile hayvanların) çok büyük bir kısmı, kromozom durumuna bağlı olarak iki eşeye (cinsiyete) ayrılır: erkek ve dişi. İnsan (Homo sapiens) türünün de dahil olduğu Memeli Hayvanlar Sınıfı'nın ezici bir çoğunluğunda iki eşey kromozomu durumu görülür: XX ve XY. Bunlardan XX olanlara bilimde "dişi", XY olanlara "erkek" adı verilir. Biyolojik olarak, insanların da XX kromozomuna sahip olanlarına "dişi" denir. Bu; toplumdan topluma ve zamandan zamana erkekler tarafından dişilere takılan kadın, kız, karı, avrat, hatun, dam, am, bayan, hanım, zen, zenne, nisa, nisvan, cadı, saçıuzun gibi kelimelerin aksine, halen bilimsel nötralliğini (tarafsızlığını) korumakta olan, hiçbir kültürel yaftayı üzerinde barındırmayan ve yaygın olarak kullanılan bir sözcüktür. "Dişi" sözcüğünün garipsemenin iki nedeni var:

Birincisi, bilimden oldukça uzak bir toplumsal yapıya sahip olmamız, dolayısıyla sıradan ve yaygın bilimsel terminolojiyi garipsememiz. Örneğin İngilizce bilenler, bilimle daha yakından aşina olan ve İngilizce konuşan kültürlerde "male vs. female" (erkek / dişi) kavramlarına yabancılık duymayacaklardır. İngilizce konuşan kimse "Neden 'woman' (kadın) demedin de 'female' (dişi) dedin?" diye sormayacaktır. Çünkü insan dişisi, dişidir!

İkincisiyse, genel olarak tüm kültürlerde, insanın diğer hayvanlardan ayrı bir yeri ve konumu olduğu sanrısının bulunmasıdır. Diğer hayvanlarda erkek ve dişi diye bahsederken, insanlarda bunu kullanmamamız gerekmesinin biyolojik ve bilimsel nedeni nedir? Homo sapiens, Hayvanlar Alemi'ne (Animalia) ait bir tür değil midir? Elbette öyledir! Dolayısıyla bir devede ya da köpekte olduğu gibi insanın da erkeği erkektir, dişisi de dişidir.

Aslında insanın hayvanlardan üstün olduğu sanrısından kaynaklanan bu garipsemenin tam tersine de sıklıkla rastlıyoruz. Örneğin benzer kişiler, hayvanların tekil örneklerinden bahsederken onlara "birey" (İng: "individual") dediğimizde garipsiyorlar. "Köpek bireyi" ya da "eşek bireyi" demek gibi... Hayvanlardan bahsederken "birey" sözcüğünün kullanılmasına itiraz ediyorlar. Neden? "Çünkü sadece insanların "bireyleri" vardır; hayvanların yoktur!" İşin hukuki tanımlarını bir kenara bırakacak olursak, biyolojide her bir canlının, her bir popülasyonunun (topluluğunun, toplumunun) her tekil örneğine "birey" adı verilir. İnsan ile diğer hayvan türleri arasında hiçbir fark yoktur. Bununla semantik olarak kavga etmek yerine, kulak aşinalığı edinmek en doğrusu olacaktır.

Bir bilim oluşumu, özellikle de bir biyoloji-odaklı bir bilim oluşumu olarak, herhangi bir kişi, cinsiyet, grup ve zümre tarafından dişileri çeşitli niteliklerine göre tanımlamaya ve ayırmaya çalışan bu sözcüklerden uzak bir dil yerleştirmeye çalışıyoruz. Dişi, bize göre bunun için en uygun adaydır. Daha önemlisi, toplumda bilimsel kültür ve terminolojiyi aşina kılmaya çalışan bir ekip olarak, "erkek-dişi" ayrımından kaçınmayı iki yüzlülük olarak görüyoruz. Tıpkı, yeri geldiğinde, "Tüylerim diken diken oldu." gibi kalıpların hatalı olduğunu belirtmemiz gibi. Çünkü Memeliler Sınıfı'nda "tüy" bulunmaz. Tüy, sadece Kuşlar Sınıfı'nda bulunur ve onların ayırt edici özelliğidir. "Kıl" ise sadece Memeliler Sınıfı'nda bulunur ve onların ayırt edici özelliklerinden biridir. Ancak insanların peşinden giderek, "Neden doğrusunu söylemiyorsun?" gibi bir fanatiklik de yapmıyoruz; az önce sözünü ettiğimiz semantik kavgalara girmiyoruz. Bu nedenle, bu tip bir fanatizm ve kavgabazlık ile karşılaşmak üzücüdür.

Bilimde, özellikle de sosyal bilimlerde, insanlar için yukarıda saydığımız sözcüklerden "kadın" sözcüğü kullanılabilmektedir. Biz de, sosyal bilim araştırmalarının sonuçlarından bahsederken, bu kullanıma yer veriyoruz. Çünkü iki sözcük de eş değerdedir ve kullanılabilir. Bu, İngilizcedeki "female" (dişi) ve "woman" (kadın) sözcükleri arasındaki ayrımdan kaynaklanmaktadır. Buna rağmen, akademik camiada, özellikle de insan biyolojisi araştırmalarının ezici çoğunluğunda "dişi" sözcüğü tercih edilir. Bizim kullanımımız da bunu yansıtmaktadır.

Etimolojik Köken Sorunu

Bir diğer örnek olarak, teknik olarak İngilizcede cinsiyetlerden söz ederken kullanılan "man" sözcüğü dilimize "adam" veya "eril" olarak, "male" sözcüğü ise "erkek" olarak çevrilmelidir. Böylece man/woman, adam/kadın olarak; male/female ise erkek/dişi olarak dilimizde yer bulabilir. Örneğin bu konuda bir diğer yaygın yanlış, "female" (dişi) sözcüğünün "male" (erkek) sözcüğünden türetildiğine yönelik düşüncedir. "Female" sözcüğü içerisinde halen "male" sözcüğünün bulunmasının dişileri alçalttığı düşünülmektedir. Halbuki, "female" sözcüğü "male" sözcüğünden türetilmemiştir. Latincedeki "kadın" anlamına gelen femella sözcüğünden gelmektedir. Latincede "erkek" anlamına gelen male veya masle sözcüğünden türetilen "male" sözcüğü ile etimolojik olarak hiçbir alakası yoktur.

Yukarıdaki sözcüklerden birçoğu toplumsal kimlik kavramına saplanıp kalmış, gelişmemiş ve taraflı olan toplumların geliştirdiği sözcüklerdir. Bu konuda bilgilenmek için buradaki makalemizi okuyabilirsiniz. Kültürel gelişim sırasında bu sözcüklerin hatalı veya eksik olarak dilimize yerleşmiş olması, bu hata ve eksiklikleri gidermek için çalışmamız önünde bir engel olduğu anlamına gelmemektedir. Bilimsel bir yanlış veya eksik varsa, bunu düzeltmek biz bilimseverlere ve bilim insanlarına düşmektedir.

Umarız açıklayıcı olmuştur.