Erişilebilirlik Zinciri Nedir? Sahtebilim ve Komplo Teorilerinin Çığ Gibi Büyüyebilmesinin Sırrı Nedir?

Erişilebilirlik zinciri (İng: "availability cascade"), bir bilginin kamusal alanda erişilebilirliği arttıkça, insanların bu bilgiye inanmaya ve onu yaymaya daha yatkın olması sonucu bu bilginin algılanan öneminin artmasıyla kendi kendini güçlendiren bir süreçtir. Örneğin iklim değişikliği gibi bir konu üzerine yapılan bir haber, toplumda dalga dalga yeni tartışmaları tetikleyebilir ve buna bağlı olarak o konuda daha fazla haber, hikaye, yazı ve tartışma ortaya çıkar. Bu yeni üretim, o konunun daha da fazla popülerleşmesiyle sonuçlanır ve bütün bunlar birikerek, iklim değişimine yönelik bir yasa çıkarılmasıyla sonuçlanabilir.

İnsanlar kolay erişilebilir ve hazır bilgilere inanmaya daha yatkın olduğundan; bilginin geniş çevrelerde tartışılmaya başlanması, onu kabul etmelerine, yaymalarına, dolayısıyla bilginin daha erişilebilir olmasına yol açar. Böylelikle, kamuoyunu şekillendiren büyük ölçekli, kendi kendini güçlendiren bir döngü oluşur. Buna, erişilebilirlik zinciri denir. Erişilebilirlik zincirlerinin toplumlar üzerindeki etkisi oldukça güçlü olduğundan, onları anlamak çok önemlidir.

Erişilebilirlik Zinciri Nasıl Çalışır?

Bir erişilebilirlik zinciri, iki farklı tür zinciri içeren bileşik bir süreç ile oluşur:

• Bilgi Zinciri: Belirli bir konu hakkında bilgisi olmayan kişiler, bir konu hakkındaki fikirlerini başkaları tarafından sunulan görüşlere dayandırır. Bilmedikleri bir konu hakkında başkalarının kendilerinden daha bilgili olduğu varsayımıyla hareket eden bu kişiler, bu görüşleri desteklemeye başlarlar. Böylelikle bir bilgi zinciri oluşur.
• İtibar Zinciri: İnsanlar, bir bilgiye inansalar da inanmasalar da, toplum tarafından kabul görmek istedikleri ve reddedilmekten kaçınmak istedikleri için, belirli bir yaygın inancı yaymayı seçerler ve böylece bir "itibar zinciri" meydana gelir.

Genellikle geniş çapta duyulan dikkate değer bir olayın meydana gelmesiyle tetiklenen bu iki tür zincir, aynı anda büyük ölçekte meydana gelip birbirini güçlendirir ve "erişilebilirlik zinciri" dediğimiz daha güçlü bir inanç pekiştirmesiyle sonuçlanır. İnsanlar sürekli olarak belirli bir bilgiyi veya inancı yaydığında, başkalarının da aynısını yapma olasılığı artar.

Başka bir deyişle, erişilebilirlik zinciri bir çeşit pozitif geri besleme sistemi oluşturur. Ne kadar çok insan bir konuyu tartışır ve bunun tartışılma sıklığını arttırırsa, başkalarının da aynısını yapma ihtimali artar. Özellikle, bir inancın artan bilinirliği, belirli bir kritik kitleye ulaşmasına ve gerekli eşik değeri geçmesine izin verdiği zaman zincirleme bir reaksiyon başlatacak kadar önem kazanır ve bu da giderek daha belirgin bir hale gelmesine neden olur.

Tarihsel not: "Erişilebilirlik zinciri" kavramı, profesör Timur Kuran ve Cass R. Sunstein tarafından 1999 yılında "Availability Cascades and Risk Regulation" (Erişilebilirlik Zincirleri ve Risk Regülasyonu) başlıklı bir makalede resmi olarak ileri sürülmüş ve ana hatlarıyla izah edilmiştir.

Erişilebilirlik Zinciri Örneği

Erişilebilirlik zinciri; genetiği değiştirilmiş organizmaların kullanımı, yeni teknolojilerin benimsenmesi, yeni finansal düzenlemelerin oluşturulması, rekreasyonel ilaçların kullanımının düzenlenmesi ve iklim değişikliğine karşı tutumların oluşumu gibi konularla birçok alanda kamuoyunu etkilemiştir.^{[4], [5], [6]}

Nobel ödüllü Daniel Kahneman, Thinking, Fast and Slow (Hızlı ve Yavaş Düşünme) isimli kitabında tipik bir erişilebilirlik zinciri örneğini şöyle tanımlamıştır:

Bir erişilebilirlik zinciri, nispeten küçük bir olayla ilgili medyada çıkan bir haberden başlayıp halkın paniklemesine ve büyük ölçekte hükumet faaliyetine kadar gidebilen, kendi kendini sürdüren bir olaylar zinciridir.

Bazı durumlarda, tehlike uyarısı yapan bir haber, halkın bazı kesimlerinin dikkatini çekerek onların heyecanlanıp endişelenmesine yol açar. Bu duygusal tepki, başlı başına bir hikaye haline gelir ve medyada daha fazla yer kaplamaya başlar. Bu durum da daha fazla endişe ve tartışmaya katılım yaratır.

Döngü, endişe verici haber akışını sürekli hale getirmek için çalışan kişi veya kuruluşlar olan "erişim girişimcileri" tarafından kasıtlı olarak hızlandırılır. Medya, dikkat çekici başlıklar için rekabet ederken ana olay giderek abartılmaya başlanır. Artan korku ve tiksintiyi bastırmaya çalışan bilim insanları ve başkaları çok az dikkat toplar. Bu tepkilerin çoğu düşmancadır, çünkü artık tehlikenin abartıldığını iddia eden herkesin ‘iğrenç bir örtbas’ ile bağlantılı olduğundan şüphelenilmektedir.

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor. Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak... Daha fazla göster

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

Herkes, sorundan haberdar olur. Siyasi sistemin tepkisi, kamu duyarlılığının yoğunluğu tarafından yönlendirildiği için sorun, siyasi olarak önemli hale gelir. Bu noktada, erişilebilirlik zincirinin öncelikleri sıfırlanır. Diğer tehlikeler ve kamu kaynaklarının halkın yararına kullanılabileceği diğer yollar, arka planda kaybolur.

Erişilebilirlik Zincirlerinin Altında Yatan Nedenler

Daha önce, erişilebilirlik zincirlerinin, şunların kombinasyonu olduğunu görmüştük: kendi düşüncelerini başkalarının düşüncesine göre şekillendiren insanların oluşturduğu “bilgi zincirleri” ve içinde bulunduğu topluluk tarafından benimsenen görüşü olduğu gibi destekleyenlerin oluşturduğu “itibar zincirleri”.

İnsanların bu zincir türlerini sürdürmelerinin birçok nedeni vardır. Bu nedenler genel itibariyle bilgiyi işleme ve karar verme şeklimizden kaynaklanan, birbiriyle ilişkili bir dizi bilişsel ön yargı ile ilgilidir.

Bu ön yargıların en dikkate değer olanı, "zihinsel kestirmeler"dir (İng: "availability heuristic"). Zihinsel kestirmeler, insanların akıllarına getirmesi kolay bilgilere daha fazla güvenmelerine neden olur. Bu durumda zihinsel kestirmeler, insanlar belli bir bilgiyi ne kadar sık duyarlarsa, ona zihinsel olarak erişmelerinin o kadar kolay olduğu ve buna inanma olasılıklarının da bir o kadar yüksek olduğu anlamına gelir.

Benzer bir ön yargı ise insanların aşina oldukları bilgilere karşı olumlu bir tutum geliştirmelerine neden olan "aşinalık etkisi"dir. Burada da, insanlar belirli bir bilgiye ne kadar maruz kalırlarsa, ona inanma ve destekleme olasılıkları o kadar artar.

Son olarak bir diğer bilişsel ön yargı, insanların karar verirken sosyal yönelime güvenmeleri ve başkalarının davranışlarına uyduklarını hissetme istekleri nedeniyle, başkaları tarafından sunulan bir duruşu benimsemelerine neden olan "sürü psikolojisi"dir.

Erişim Girişimcileri

Erişim girişimcileri, erişilebilirlik zincirinin dinamiklerini anlayan ve bu bilgiyi belirli bir gündemi desteklemek amacıyla kullanan bireyler veya gruplardır.

Buna göre, erişim girişimcileri bir erişilebilirlik zincirinin meydana gelme olasılığını arttırmak için çeşitli taktikler kullanır. Medyada belirli bir duruşu aktif olarak teşvik etmek, belirli bir fikri insanlara daha çekici hale getirmek ve bir kavramın insanlar arasında konuşulup tekrar edilmesini yeterince kolay kılmak bu taktiklerden bazılarıdır.

Örneğin erişim girişimcileri; anlaşılması kolay olan, basitleştirilmiş, retorik ifadeler oluşturmaya özen gösterir. Bu tür ifadelerin avantajı, insanların; karmaşık, anlaşılması zor ve eldeki durumu daha doğru yansıtan ifadeler yerine, bunları tercih etmeye eğilimli olmalarıdır. Bu tarz ifadeler oluşturmanın çeşitli yolları vardır ve dramatik anekdotlar kullanmaya odaklanmak, erişim girişimcilerinin sıklıkla kullandığı bir yoldur. Bunu yaparken daha kayda değer ama anlaşılması daha zor olan deneysel verileri görmezden gelirler.

Benzer şekilde, erişim girişimcileri genellikle mesajlarını insanların toplumdan kabul görme arzusundan yararlanacak şekilde oluştururlar. Bunu başarmanın bir yolu, toplumun büyük bir bölümünün yayılan mesajı kabul ettiğini vurgulamak veya kabul etmeyenlerin başkaları tarafından olumsuz görüldüğünü öne sürmektir.

Erişilebilirlik Zincirleri Nasıl Anlaşılır?

Erişilebilirlik zincirleri, geniş bir toplumsal ölçekte gerçekleştiği için bir kere başladıktan sonra durdurmanız çok zor olacaktır.

Yine de bir erişilebilirlik zincirleriyle karşılaştığınızda bunun farkında olmak önemlidir. Her ne kadar erişilebilirlik zincirleri her zaman olumsuz olmasa da ana problem, sizin yararınıza olmasa bile size bir görüşü kabul etmeniz ve desteklemeniz için baskı yapabilmeleridir.

Bu yüzden, bir bilginin bir erişilebilirlik zincirine ait olup olmadığına karşı dikkatli olmalısınız. Bunu anlamanın tek bir yolu olmasa da faydalı bazı uyarı işaretleri şunlardır:

Agora Bilim Pazarı

Baba Yaga’nın Ormanında: Rusya’dan Masallar

Zamansızdır masallar
Elimizden tutup bizi hayali diyarlarda gezmeye çıkarırlar
Bekler orada gizemli insanlar, efsanevi yaratıklar, sihirli olaylar
Çeşit çeşit renkler, duygular

Bu kitap dizisinde dünyanın dört bir yanından en güzel masallar bir araya geldi. Farklı farklı çizerler de hepsini resimledi.

Soğuk Rusya gecelerinde çocukların içini ısıtan masallar anlatılırmış. Bu masallardan bazıları bu kitapta toplanmış. Cadı Baba Yaga, kurbağa prenses, oyuncu ayı, oğlak çocuk ve daha nicesi bakalım neler yapmış?

Devamını Göster

₺150.00

Satın Al Tüm Ürünler

• Dış Sitelerde Paylaş

• Eldeki konu, kamusal söylemde birdenbire çok daha belirgin bir hale gelir.
• Konu, normalde ilgisini çekmeyecek insanlar tarafından bile hararetle tartışılmaya başlanır.
• Konu hakkındaki tartışmalar yakın zamandaki bir olay tarafından tetiklenmiştir.
• Konu hakkındaki tartışmalar kanıta dayalı olmaktansa duygusal ilerlemektedir.
• Konu hakkındaki tartışmalara karşıt duruş sergileyenlerin "kötü karakter" olarak resmedildiği bir ortam oluşmuştur.
• Uzun vadeli sonuçlar düşünülmeksizin acil düzenleme çağrısı yapılmaktadır.

Bir erişilebilirlik zinciriyle karşılaştığınızı düşünüyorsanız, kullanabileceğiniz çeşitli ön yargı giderme teknikleri vardır. İlgili bilgiyi, tamamen duygusal olmak yerine, soğukkanlı ve akılcı bir şekilde işleme yeteneğinizi geliştirmek için akıl yürütme sürecinizi yavaşlatmak bunlardan biridir.

En önemlisi, zincir tarafından desteklenen görüş, önceden var olan inançlarınızı doğruluyorsa, özellikle dikkatli olmalısınız. Çünkü doğrulama yanlılığı (İng: "confirmation bias") bizi bu tür bilgileri kabul etmeye daha yatkın hale getirir. Özellikle yanlış bilgi yaymak için çalışan erişim girişimcileri tarafından yayılan mesajlara karşı da dikkatli olmalısınız.

Son olarak, bir erişilebilirlik zincirinin parçası olarak yayılan bilgilerin mutlaka yanlış olmadıklarını ve bu tarz varsayımlardan kaçınmamız gerektiğini unutmamak önemlidir. Bunun yerine, zincirin bir parçası gibi görünen bilgileri değerlendirirken dikkatli olmalı ve bu tür bilgileri akılcı bir şekilde ele almanızı sağlamak için uygun bir akıl yürütme süreci kullanmalısınız.

Not: Genel olarak bir erişilebilirlik zincirini engelleyebileceğiniz tek senaryo, bunun küçük ölçekli ve yerel olduğu durumlardır. Erken aşamadaki, henüz yeterince ilgi kazanmamış bir zinciri, insanların o konuyu tartışmasını önleyerek durdurabilirsiniz. Bunu da insanların odağını değiştirip farklı bir konuyu tartışmalarını sağlayarak başarabilirsiniz.

Erişilebilirlik Zincirleri Nasıl Oluşturulur?

Erişilebilirlik zincirleriyle ilgili birçok olası sorun olmasına rağmen, her zaman olumsuz, kötü niyetli olmadıklarını hatırlamak gerekir. Erişilebilirlik zincirlerinin toplumun büyük kısmını etkileyen, başlarındaki kişilere ve topluma baskı kurarak sorunlu bir düzenin değişmesine yol açabileceği birçok olumlu durum vardır.

Arzulanan değişime yol açacak bir erişilebilirlik zinciri yaratmanın kesin bir yolu yoktur. Bu makalede gördüğümüz gibi, bir erişilebilirlik zincirinin genel seyri ve insanların bunu desteklemesine neden olabilecek faktörler nispeten tahmin edilebilirdir.

İnsanların bir erişilebilirlik zincirini destekleyip sürdürmelerinin altında yatan nedenleri anlayarak mesajınızın bir erişilebilirlik zincirine dönüşme olasılığını arttırabilirsiniz.

Örneğin amacınız daha iyi çevre düzenlemesi için bir erişilebilirlik zinciri oluşturmaksa, mesajınızı insanların daha kolay anlayacağı şekilde tasarlayabilirsiniz. Bu sayede insanlar, mesajınızı kabul etme ve yayma olasılıklarını arttırmış olursunuz. Benzer şekilde, desteklediğiniz görüşün toplum tarafından ahlaki açıdan üstün olarak görüldüğü algısını yaratarak insanların onu benimseme olasılığını arttırabilirsiniz.

Özet ve Sonuçlar

• Erişilebilirlik zinciri, belirli bir bilginin kamusal söylemde artarak önem kazandığı, kendi kendini güçlendiren bir süreçtir. Bilginin kamusal alanda erişilebilirliği arttıkça insanlar bu bilgiye inanmaya ve onu yaymaya daha yatkın olurlar.
• Erişilebilirlik zincirleri, kamuoyunu birçok alanda etkileyebilir. Yanlış bilgilerin yayılmasına yol açtıkları olumsuz etkileri olduğu gibi kanun yapıcıları durumla ilgili sorunları düzeltmeye teşvik ettikleri olumlu etkileri de vardır.
• İnsanların erişilebilirlik zincirlerini sürdürmelerinin bilişsel ön yargılara karşı savunmasızlığından kaynaklanan birçok nedeni vardır:
• Zihinsel kestirmeler: Bir bilgi bilişsel olarak kafamızda mevcutsa bu bilgiye inanmamıza ve desteklememize neden olur.
• Sürü psikolojisi: İnsanların karar verirken sosyal yönelime güvenmeleri ve başkalarının davranışlarına uyduklarını hissetme isteklerinden dolayı, başkaları tarafından sunulan bir duruşu benimsemelerine neden olur.
• Erişilebilirlik zincirlerinin doğası ve gerçekleştikleri ölçeklerden dolayı, bir kişi tarafından durdurulabilmeleri neredeyse imkansızdır. Ancak bu tür zincirlerin nasıl çalıştığının farkında olup uygun ön yargı giderme tekniklerini kullanmak, bize sunulan bilgileri daha akılcı değerlendirmemizi sağlar.
• Erişim girişimcileri, belirli bir gündemi desteklemek amacıyla kasten bir erişilebilirlik zinciri oluşturan bireyler veya gruplardır. Erişilebilirlik zincirinin içinde sunulan bilgileri değerlendirirken bu insanların neden oldukları etkinin farkında olmak çok önemlidir.