Edmond Halley Kimdir? Kraliyet Astronomu Halley Neler Başardı ve Nasıl Bir Hayat Geçirdi?

Edmond Halley, 8 Kasım 1656 yılında Londra, Haggerston'da dünyaya geldi. Babası, kendi ile aynı adı taşıyan zengin bir sabun yapımcısıydı. Halley daha on yaşındayken Londra'da yaşanan büyük yangında babası çok büyük kayıplar yaşadı. Ancak buna rağmen oğlunun iyi bir eğitim alması için çaba gösterdi. Önce evde özel eğitim aldı, sonra St Paul's School'da eğitim hayatına başladı.

Çocukluk döneminde bile matematik onun için özel bir yere sahipti. Mezun olduktan sonra, lisans eğitimi için Oxford'da Queen's College'a gitti. Burada matematik ve astronomi çalışmalarına devam etti. Ancak eğitiminin yeterince hızlı ilerlemediğini hissetti. 1676 yılında üniversite eğitimini yarıda bıraktı.

Genç Edmond, bir dâhiydi. Oxford'dan ayrılmadan önce, yerleşik yıldız çizelgelerini düzeltmiş ve eksantrik gezegen yönergelerini hesaplama yöntemlerini detaylandıran bir makale yayınlamıştı. Bu çalışmaları sayesinde erken yaşta edindiği ün, kendi araştırmasına devam etmek için köklü bir arzuya sebep oldu.

Yıldızların konumlarını haritalandırmaya yardım etmek istedi, ancak İngiltere kraliyet astronomu John Flamsteed'in zaten bir başlangıç yaptığını fark ederek, güney yarımkürenin yıldızlarını haritalama fikrini ortaya attı. Onun için bu, Oxford'daki derecesini bitirmekten daha önemliydi. Babasının bağlantılarını kullanarak, bilimsel fikirlere saygılı ve destekleyici bir hükümdar olan Kral II. Charles'ı, enstrümanlarını kuracağı ve güney yarımkürenin yıldızlarını haritalayacağı İngiliz Saint Helena adasına gitmesine izin vermesi için ikna etmeyi başardı. Böylece Halley'in bilim yolculuğu resmen başlamış oldu.

Saint Helena Çalışmaları ve Sonuçları

Halley, Brezilya ve Angola'nın ortasında kalan küçük bir Atlantik adası olan Saint Helena'da bir yıl geçirdi. Burada hava koşulları imkan verdiği sürece güney yarımküre yıldızlarının haritasını çıkardı. Avrupalılar tarafından bu yıldızlar o zamana kadar neredeyse hiç bilinmiyordu. Denizciler onları güney okyanuslarını geçerken gördüler, ancak Avrupalı astronomların ufkun altında ne olduğu hakkında hiçbir bilgisi yoktu.

Halley, güney gökyüzünün ilk haritasını hazırladı. 300'den fazla yıldızın pozisyonlarını kaydetti ve birkaç takımyıldızı keşfetti. Ayrıca Halley, güney yıldızlarının Saint Helena'dan görebildiği kuzey yıldızlarıyla olan ilişkisini not etti. Bu, daha sonra astronomların iki yarımkürenin tek bir haritada birleşmesini mümkün kılacaktı.

Halley, İngiltere'ye döndü ve çalışmalarını İngiltere'nin önde gelen bilimsel kuruluşu olan Royal Society of London for Improving Natural Knowledge'a sundu. Haritaları başarılıydı. Kısa bir süre sonra Royal Society'e üye olarak seçildi. Kral Charles, Halley'in çalışmalarının sonuçlarından memnun kaldı. Oxford Üniversitesi, Halley'e ikamet şartını ihlal ettiğini belirterek diplomasını vermeyi reddettiğinde, Kral Charles duruma müdahale etti ve üniversite şansölyesine diplomayı vermesini emretti. Böylece Edmond Halley, kursu tamamlamadan diplomasını aldı.

Wikipedia

Halley ve Newton

Birkaç yıl sonra Halley, yörünge mekaniği ve uzayda hareket eden kuyruklu yıldızların yolu ile ilgilenmeye başladı. Bu sürede Cambridge Üniversitesinde bir türlü kendi başına ilerleme kaydedemeyen münzevi bir matematik öğretmeni olan Isaac Newton ile tanıştı.

Newton, "yer çekimi" adını verdiği bir kuvveti ve bu kuvvetin nesnelerin hareketini nasıl yönettiğini açıklayan matematiksel denklemleri formüle etmeye başlamıştı. Newton, son derece umut vadetmesine rağmen, çağının büyük fizikçilerinden Hooke'un Newton'un optik hakkındaki çalışmalarını sert bir dille eleştirmesi sonucunda karanlığa gömüşmüş, kendini okült öğretileri ve İncil'in nümerolojik sırlarını çözmeye vermişti. Bu saplantılı fikirlerden kurtulup, bilime dönmek için, itici bir güce ihtiyacı vardı.

Halley, Newton'un bilime dönmesi için bir katalizör görevi gördü. Onu, düşüncelerini yazmaya teşvik etti ve Royal Society'nin bir kitap yayınlamasını sağlayacağına dair söz verdi.

Newton, sonunda Halley'in çabalarına karşılık verdi ve bilimsel devrimin en önemli eserlerden biri olan Philosophiae Naturalis Principia Mathematica'yı (İng: "Doğa Felsefesinin Matematiksel İlkeleri") kaleme aldı. Bu inceleme, yörünge mekaniğini anlamak için teorik bir temel oluşturdu. Bu sırada Newton, yeni ve en temel matematik dallarından biri olan kalkülüsü yarattı.

Ancak küçük bir sorun vardı: Halley, Newton'un kitabını yayımlamak üzere Royal Society'e götürdüğünde, cemiyetin tüm yayın bütçesini The History of the Fish (Tür: "Balıkların Tarihi") adlı, zoolojik anlamda önemli bulunan bir bilimsel incelemeye harcadığını öğrendi. Cemiyetin Newton'un çığır açan çalışmasını yayınlamak için hiç bütçesi yoktu.

Halley, yayın için tüm sorumlulukları almaya hazırdı. Basım ve dağıtım masraflarını kendi cebinden karşıladı. Kitabı Newton yazmış olabilir, ancak Halley ona bunu yapması için bu denli baskı yapmamış ve yayımlama sürecinde tüm masrafları üstlenmemiş olsaydı, suskun adam Newton, bütün fikirlerini mezara götürebilirdi.

Bir diğer deyişle Halley, Newton'un büyük eserinin en büyük paydaşıydı - ve Halley'in Newton'un bilimine yaptığı yatırımın en büyük getirisi, Halley'in en büyük keşiflerinden biri olacaktı.

Newton'un Devrimi, Halley'in Kuyruklu Yıldızı

1681'de Giovanni Domenico Cassini, Halley'e kuyruklu yıldızların yörüngedeki nesneler olduğu teorisinden bahsetmişti. Eylül 1682'de Halley, sonradan Halley Kuyruklu Yıldızı olarak bilinen gök cismine yönelik bir dizi gözlem gerçekleştirdi (bu kuyruklu yıldız hakkında daha fazla bilgiyi buradan alabilirsiniz). Bu cismin yörüngesi üzerindeki çalışması ve cismin 1758'de geri döneceğini öngörmesi nedeniyle, kuyruklu yıldızın adı onunla ilişkilendirildi (ne yazık ki Halley, bu geri dönüşü asla göremedi).

1686'nın başlarında, Halley, Kraliyet Cemiyeti'nin yeni sekreterlik pozisyonuna seçildi. Pozisyon dahilindeki görevleri dolayısıyla bol bol yazışma yapmak ve toplantı yönetmesk zorunda kaldı; ayrıca Philosophical Transactions dergisinin editörlüğünü üstlendi ve bu nedenle bursunu bırakmak zorunda kaldı. Yine 1686'da Halley, Helen seferinin sonuçlarının ikinci kısmını, ticaret rüzgarları hakkında bir makale ve musonlar hakkında bir tablo olarak yayınladı. Takip eden rüzgarları temsil etmek için kullandığı semboller, günümüzün çoğu hava durumu çizelgesi temsillerinde hala mevcuttur. Bu makalede, atmosferik hareketlerin nedeni olarak güneş ısıtmasını tanımladı. Ayrıca barometrik basınç ile deniz seviyesinden yükseklik arasındaki ilişkiyi de kurdu. Onun çizelgeleri, ortaya çıkan bilgi görselleştirme alanına önemli bir katkıydı. Halley, zamanının çoğunu Ay gözlemleriyle geçirdi, ancak yer çekimi sorunlarıyla da ilgilendi.

Halley, 1684'te Cambridge'de Isaac Newton'u ilk kez ziyaret etti. Fizikçi ve biyolog Robert Hooke, mimar Christopher Wren ve Isaac Newton'un da aralarında bulunduğu bir grup Royal Society üyesi, gezegensel hareketin kodunu kırmaya çalışıyordu. Halley, gezegenlerin güneşin etrafında nasıl ve neden hareket ettiğini açıklamak için matematiği kullanma görevinde üçlüye katılan en genç üyeydi. Hepsi çözümü bulmak için birbirleriyle rekabet ediyorlardı, bu durum oldukça motive ediciydi. Sorunları, gezegenin yörüngeden kaçmadan veya yıldızın içine düşmeden güneşin etrafında dönmesini sağlayacak mekanik bir model bulmaktı.

Hooke ve Halley, bu sorunun çözümünün, bir gezegeni bir yıldızın etrafında yörüngede tutan ve yıldıza olan uzaklığının ters karesi kadar azalması gereken bir kuvvet olacağını belirlediler; bu, bugün ters kare yasası (İng: "Inverse square law") olarak bildiğimiz kuramdır. Hooke ve Halley doğru yoldaydılar, ancak Wren tarafından verilecek bir para ödülüne rağmen, gözlemlerle örtüşecek teorik bir yörünge oluşturamadılar. Halley, Newton'u ziyaret etti ve kavramı ona açıkladı. Halley tarafından cesaretlendirilen Newton, Halley'nin çalışmasını bugüne kadarki en ünlü bilimsel çalışmalardan biri haline getirdi, genellikle Newton'un Prensipleri olarak anılan Doğal Felsefenin Matematiksel İlkeleri isimli eserini oluşturdu.

Halley ve Hava Durumu Çalışmaları

Halley'in düşüncelerini işgal eden tek alan göksel alem değildi. Saint Helena'da geçirdiği süre boyunca, Halley rüzgârın hareketiyle, özellikle ticaret rüzgarlarıyla ilgilenmeye başladı. Hâkim akımların hareketini haritalayan ilk bilim insanı Halley'di. Bugün hala kullanılan rüzgâr yönü göstergeleri ile bir hava durumu çizelgesi tasarladı. Halley ayrıca, havanın yüksek basınç alanlarından düşük basınca doğru hareket ettiği ve rüzgârın akışından sorumlu olduğu önermesini geliştirdi.

Princeton University

Halley'in de Başı Kilise ile Derde Girdi!

Bir Hristiyan ve İngiltere Kilisesi'nin bir üyesi olmasına rağmen, bilimsel çalışmaları zaman zaman onu kilise öğretileriyle karşı karşıya getirdi. Özellikle dünyanın yaşıyla ilgili çalışmaları bu süreçte en dikkat çeken noktaydı. Başpiskopos James Ussher'dan etkilenen birçok İngiliz Protestan, dünyanın M.Ö. 4004 yılında yaratıldığına dolayısıyla yalnızca 6.000 yıldan daha az bir süredir var olduğuna inanıyordu.

Halley, dünyanın yaşını ölçmekle ilgili bilimsel çalışmalarla ilgilenmeye başladı. Dünya yaratıldığında denizlerin tatlı su içermesi gerektiği önermesinden yola çıkarak, denizlerin var olduğu süreyi tespit etmek için mevcut tuz içeriğini kullanmanın mümkün olup olmayacağı konusunda fikirler geliştirdi. Yüzyıllar boyunca, nehirlerin tuzun okyanuslarda toplandığı yere, aşağı doğru aktığına inanıyordu. Zamanla artan tuzlanma oranını ölçerek, denizin tuzsuz olduğu bir zamana muhtemelen yaratılış tarihine doğru hesaplama yapmak mümkün olacaktı.

Halley, belirli bir süre boyunca denizdeki tuz içeriğini takip etti. Bu takip ışığında deneyler yaptı ve sonuçların matematiğini oluşturdu. Bu çalışmalar, dünyanın en az 100 milyon yaşında olduğunu gösteriyordu. Bu, günümüzde kabul edilen 4,5 milyar yıldan çok daha kısa olsa da, kilise tarafından kabul edilen süreden önemli ölçüde daha uzundu. Bu durum kilisenin hiç hoşuna gitmedi.

Hayat Sigortası ve Sonuç

Halley, mükemmel bir matematikçi olmasına rağmen, bir istisna dışında bu disipline katkılarıyla tanınmaz. Edmond Halley, sigorta endüstrisi için önemli bir çalışmaya imza attı. İnsanların öldükleri yaşları bir histogram biçiminde çizerek oluşan bir çan eğrisi tespit etti Halley, bu bilgiyi kullanarak, Londra'da yaşayan insanların ortalama olarak ne kadar yaşaması beklenebileceği konusunda tahminlerde bulundu. Başka bir deyişle, mevcut yaşa bağlı olarak bir bireyin yaşam beklentisini tahmin etti.

Bu bilgi sayesinde İngiliz hükümeti ve daha sonra sigorta endüstrisi, emeklilik maaşlarını uygun şekilde fiyatlandırmaya başladı. Birinin ne kadar yaşayacağını ve ödeme gerektirdiğini biliyorsanız, gelecekteki emekliler için ödemeleri gereken katkı payını uygun şekilde belirlemek mümkündü. Edmond Halley, bu tespiti ile gelecekte aktüerya olarak adlandırılacak olan bilim dalının temellerini atmış oldu.

Britannica

25 Ocak 1742 yılında hayatını kaybeden Edmond Halley, uzun ve üretken bir bilimsel kariyere sahipti. Birçok metinde "Sir" unvanını aldığı yazsa da bu doğru değildir; muhtemelen Sir Isaac Newton'a yakınlığı dolayısıyla bu konuda hatalı bir bilgi doğmuştur.

Bilimin hemen her alanıyla ilgilenen Halley, birçok alana önemli katkılarda bulundu. Bugün yalnızca bir kuyruklu yıldızın gökyüzündeki yolunu tahmin etmesiyle anılsa da aslında bilimsel devrimin en büyük beyinlerinden biriydi.