"Cins" Kedilerdeki Kalıtsal Problemler: Kedilerimizin Sağlığı İçin Bu Meraktan Vazgeçmeliyiz!

Uyarı: Yazıda bahsettiğimiz "cins" tanımı taksonomik değil, halk arasındaki isimlendirmedir. Taksonomik açıdan tüm evcil kediler aynı cins ve aynı türdür. Yani Felis cinsi içerisinde Felis catus türü. Dolayısıyla "cins" yerine "varyasyon" veya İngilizce "breed" anlamına gelen "ırk" tanımını kullanmak doğru olacaktır.

Bu yazıda kediler üzerinden ele aldığımız bu konunun atlar, köpekler, kemirgenler, kuşlar, balıklar vb. insanlar tarafından yapay seçilimle özellikleri değiştirilen, safkanlaştırılan, varyasyonları üretilen tüm evcil hayvanlar için geçerli olduğunu hatırlatarak başlayalım. Örneğin köpeklerin insan eliyle, yapay seçilim yoluyla evrimleştirilmesi sonucunda ne tür problemleri doğurduğumuzu buradaki yazımızda anlatmıştık. Bu yazıda, kedilere odaklanacağız.

Ancak öncelikle, kontrolsüz bir şekilde uygulanan yapay seçilimin neden hastalıkları pekiştirdiğini hatırlayalım: Yapay seçilimin etkisini hızlandırmanın yollarından birisi, benzer özelliklere sahip bireyleri birbiriyle çiftleştirmektir. En çok benzer özelliği taşıyan bireyler, yakın akrabalardır. İşte yapay seçilimin etkilerini hızlandırmak amacıyla yapılan aile içi üreme (iç melezlenme, "ensest") o popülasyonun gen havuzunun daralmasına, ortalama bağışıklık düzeyinin düşmesine ve özellikle çekinik genler üzerinden aktarılan ve bazıları bireyin sağlığını çok ciddi düzeylerde etkileyebilen genetik hastalıkların görülme sıklıklarının artmasına yol açar.

Akraba evlilikleri insanlar için olduğu gibi evcil hayvanlarımız için de aynı şekilde kötü bir şeydir. Doğadaki birçok hayvanda bu durumu engellemek için çeşitli davranışlar ve güdüler evrimleşmiştir. İnsanlar tarafından gerçekleştirilen köpeklerdeki "cinsleştirme" çalışmaları sonucunda, bugün itibarıyla bazı ırklardaki tüm bireylerin birbirleriyle genetik olarak insanlardaki birinci kuzenlik derecesinde, hatta moleküler düzeyde bakıldığında daha yakın düzeyde akraba oldukları tespit edilmiştir. "Cins" köpeklerdeki birçok hastalığın görülme sıklığının, kanserden ölüm oranlarının cinsleştirilmemiş köpeklerden daha fazla olduğu bilinmektedir.

Seçilim gösterilen varyant ("cins") kedilerde birçok kalıtsal hastalık görülebilir. Bu hastalıkların bazıları rastgele mutasyonlardan kaynaklanır ve belli varyasyonlar içinde bu hastalıklar sabitlenir, yani ortalamaya göre daha fazla ya da çok daha fazla ortaya çıkar. Bir başka durumda ise doğrudan hayvanın sağlığını bozan bir durum insanlar için seçim nedeni olur. Kıvrık kulaklar, basık yüzler, uzun yüzler, kısa bacaklar, kuyruksuzluk, kürksüzlük, aşırı uzun kıllar vb. İnsanlar ticari değer oluşturacağını düşündükleri bu özelliklere sahip ırklar üretirler.

Bu ırk oluşturma işlemi sırasında arzulanan bu özelliklerin sabitlenmesi için sık sık yakın akraba çiftleştirmeleri gerçekleştirilir. Kardeşler birbirleriyle ve ebeveynleriyle defalarca çiftleştirilir. İstenen özelliklere sahip yavrular seçilir ve bunlarla çiftleştirilmeye devam edilir. Bu sürecin sonunda ortak özelliği sakatlık ve hastalık olan ırklar elde edilir. Bu sakatlıklar ya da hastalıklar, mesela basık yüzlülük (brakisefali), insanlarca şirin bulunduğu, üreticiler ve maalesef bazı veterinerler için ticari değer oluşturduğu için sakatlık olarak dile getirilmez, adı konmaz, hayvan sahiplenecek insanlar net bir dille bilgilendirilmez ama bu durum maalesef sayısız kedinin hayatını farklı düzeylerde sıkıntı, ağrı, acı, ızdırap içinde geçirmesine neden olabilir. Bazı tıbbi müdahaleler yapılabilse de iyileşme neredeyse hiçbir zaman mümkün olmadığı gibi genelde sadece semptomatik tedavilerle hayvanların sıkıntısı azaltılabilir.

Bu tür ırkların (cinslerin) tüm bireyleri tabii ki hayatlarını eşit derecede kötü ve sağlıksız geçirmeyebilir ama resmin geneline baktığımızda artık elimizde bu durumu sürdürmenin yani bu nitelikteki hayvanları çoğaltmanın zalimlik olduğunu anlamamıza yetecek düzeyde bilimsel veri bulunmaktadır. İngiliz Veterinerler Birliği (BVA), İngiliz Küçük Hayvan Veterinerleri Birliği (BSAVA), Alman Veterinerler Odası (BTK), Uluslararası Kedi Bakımı Derneği (International Cat Care) bu nitelikteki hayvanların çoğaltılmaması gerektiğini vurgulayan deklarasyonlar yayımlamış, kampanyalar (#HealthOverLooks #NotNormal) yapmıştır. Unutmayalım, bir evcil hayvanın herhangi bir özelliği, insan desteği olmadan hayatta kalmasını engelliyorsa, yaşam kalitesini düşürüyorsa ya da o özelliğin olmadığı halinden daha zor ve sağlıksız bir yaşama neden oluyorsa, bu özellik insanlara ne kadar şirin görünse de bir hastalık, sakatlık ya da anomalidir.

Bazı Kedi Irkları ve Problemler

Aşağıda ülkemizde ve dünyada en çok talep edilen bazı kedi ırklarıyla ilgili bu konu özelinde bilgiler bulacaksınız. Konunun sadece bu ırklarda ve kedilerle sınırlı olmadığını bilmek, atlardan akvaryum balıklarına kadar birçok hayvanın refahını göz zevkimiz ve ticari potansiyelleri için ciddi düzeyde düşürdüğümüzü hatta bazılarını dayanılmaz yaşamlara mahkum ettiğimizi fark etmek, "cins" hayvan sahiplenmeden önce bu konuda güvenilir kaynaklardan iyice bilgilenmek çok daha mutlu, huzurlu, sağlıklı, stressiz (ve de masrafsız) bir hayvan arkadaşlığı deneyimi yaşayabilmeniz için önemlidir, ama daha da önemlisi, bu ticarete destek olmayarak henüz dünyaya gelmemiş ama geldiğinde kötü hayatlar geçirecek sayısız "cins" hayvanın üretiminden de desteğinizi çekmiş olursunuz.

Scottish Fold

Bu kedinin kulaklarının kıvrıklığı, sadece kulak kıkırdağını değil vücudundaki diğer eklemlerdeki kıkırdak dokuyu ve kemik gelişimini bozan ve ciddi kemik ve kıkırdak anomalilerine sebep olan bir gen mutasyonundan kaynaklanır. Tüm bu bozuklukları içeren hastalığın genel adı osteokondrodisplazidir. Bu kemik ve kıkırdak bozuklukları şiddetli ve ağrılı artrite (kireçlenme) neden olur. Scottish Fold’lar ömürleri boyunca şiddetli ve ağrılı bir dejeneratif eklem hastalığı olan osteoartridi çekmek durumunda kalabilirler. Hastalık ilerledikçe eklemlerdeki hareket kabiliyeti azalır, kemikler birbirlerine kaynar ve hareket etmek çok zor ve ağrılı bir hale gelir.

Hastalığa neden olan sorunlu gen hem anneden hem babadan çift kopya olarak geliyorsa (homozigot) hastalık çok daha erken (yavru birkaç haftalıkken) başlayabilir ve kedi hastalığı çok daha şiddetli ve çok daha acılı deneyimler. (Bu nedenle, tedavisi de olmadığı için küçük yaşta ötanaziyle yaşamına son verilen kediler çoktur.) Bozuk genin yavruya ebeveynin sadece birinden tek kopya olarak gelmesi durumunda (heterozigot) hastalığın gelişimi kediden kediye değişir; farklı şiddet düzeylerinde ve farklı yaşlarda gelişen tipleri vardır; ama mutlaka hastalık oluşur. Özetle, hetero- ya da homozigot, her iki durumda da tedavisi olmayan ciddi bir hastalığı insanların göz zevki uğruna çekmek zorunda bırakılmış, kıvrık kulaklı, perişan bir kedi vardır.

(Ebeveynlerin biri kıvrık kulaklı olmasa bile) …kulakları kıvrık olan tüm yavrular bu genetik mutasyona sahip olacaktır. Hastalığın ortaya çıkış hızı ve şiddeti farklı olabilir ama kedilerin hepsi farklı düzeylerde bu tedavisiz, ağrılı ve ömür boyu süren hastalığa sahip olacaktır. Böyle problemleri olan hayvanları çoğaltmamalıyız. - Gudrun Ravetz, İngiliz Veterinerle Birliği eski başkanı

iCatCare

iCatCare

iCatCare

İran Kedisi

İran kedileri insan zevklerinin en büyük kurbanlarındandır çünkü görünen ve görünmeyen birçok kalıtsal hastalık ile tamamen dış desteğe muhtaç olarak yaşarlar.

Brakisefali (basık yüz)

Kafatası ve kafatasıyla ilgili tüm anatomik yapılarda aşırı düzeyde deformasyonlar oluşur. Çene deformasyonları nedeniyle dişlerin hizaları bozulur, ısırma ve çiğneme fonksiyonları zorlaşır ve bu da diş hastalıklarına ve yeme-içme sorunlarına neden olur. Küçük burun delikleri ve çok uzun bir yumuşak damak çok ciddi solunum problemlerine yol açabilir. Gözyaşı kanalları deforme olur ve buruna açılamayarak sürekli göz akıntılarına neden olur. Bu akıntılar yüzde kalıcı gözyaşı izlerine ve hatta ikincil yaralara neden olabilir. Brakisefalinin fazla olduğu bireylerde yüzde aşırı deri kıvrılmaları oluşabilir, bunlar bakteri ve mantar enfeksiyonlarına ve idyopatik yüz dermatitine yol açabilir. Yüzün düzlüğü göz problemlerinin ortaya çıkma şansını arttırır. Gözler büyük ve dışarı fazla çıkık oldukları için göz kapaklarının kapanmasını engelleyerek korneanın dış etkilere maruz kalmasına neden olabilirler. Bu durumun da İran kedilerinde görülen keratit ve kornea nekrozunun nedenlerinden olduğu düşünülmektedir. Çene anomalileri ise kedinin kendini temizlemesini zorlaştırır. Brakisefalinin derecesinin aynı zamanda küçük pelvisle ilişkili olduğu da tespit edilmiştir; bu da doğumların zorlaşmasına neden olmaktadır.

Not: Brakisefali sadece İran kedilerinde değil, basık yüzlü bütün kedi ve köpeklerde basıklığın düzeyine göre önemli sağlık sorunlarına neden olabilir.

Kürk tipi

Uzun kıllı İran kedilerinin her gün sahipleri tarafından kürk bakımlarının yapılması şarttır çünkü kedi hem kürk yapısı hem kafatasındaki bozukluklar nedeniyle kendi bakımını gerekli şekilde gerçekleştiremez. Bu bakım yapılmazsa kısa zamanda düğümlenmeler ve keçeleşmeler oluşur; bu durumda tüm kürkün tıraş edilmesi gerekir. Yüzü, anüs çevresini ve kuyruk altını da her gün temizlemek gerekmektedir. Hayvanın arkasındaki kıllara dışkı bulaşabilir ve temizlenmezse katılaşabilir. Kürkü azaltmaya yardımcı olmak için düzenli tımarlama da önemlidir çünkü İran kedileri için yutulan kıllar da problem oluşturabilir.

Diğer sorunlar

İran kedileri “otozomal baskın polikistik böbrek hastalığı”na neden olan bir geni taşıyabilir. 90’lı yıllarda tarama testleri kullanıma sunulduğunda İran kedilerini ve egzotik kısa kürkleri (exotic shorthair) kapsayan bir araştırmada kedilerin 1/3’ünde bu hastalığa rastlanmıştır. İlla İran kedisi alınacaksa sattığı yavrularda bu hastalığın olmadığını gösteren PKD tarama testi sertifikaları yetiştiriciye her zaman sorulmalıdır.

İran kedilerinde hipertrofik kardiyomiyopati hastalığının (kalp duvarlarının kalınlaşması) görülme sıklığı ortalamadan daha fazladır.

İran kedilerinde kalça dizplazisi (kalça çıkığı) görülme sıklığı ortalamadan fazladır.

İran kedilerinde ilerleyici retinal atrofi (İng. progressive retinal atrophy) hastalığı ve mannozidaz enziminin eksikliğiyle karakterize olan, kalıtsal bir lizozomal depo hastalığı olan alfa mannozidaz görülmektedir.

iCatCare

iCatCare

iCatCare

Egzotik Kısa Kürklü (Exotic Shorthair)

Exotic shorthair iran kedisinin kısa kürklü versiyonudur ve doğrudan uzun kürkle ilgili olanlar dışındaki tüm sorunlar bu ırk için de geçerlidir. (bkz. iran kedisi)

Çinçila (Chinchilla)

Chinchilla, iran kedisinin belirli görünümdeki bir halidir, yani iran kedisidir. Kürkü uçlarında siyah pigmentasyon olan beyaz kıllardan oluşur, yeşil gözleri vardır. İran kedisinde olduğu gibi aşırı kalın bir iç kürkü ve uzun kıllardan oluşan bir kürkü bulunur. İran kedisi için geçerli olan kürk sorunları çinçilalar için de geçerlidir

İran kedisi için geçerli olan diğer sorunlar çinçilalar için de geçerlidir.

Sfenks (Sphynx)

Kedilerin kürklerinin ve vücutlarının bazı yerlerinde bıyıkları gibi uzun kıllarının olmasının önemli sebepleri vardır. Kürkün, vücutlarına temas edebilecek nesnelere karşı koruma sağlamak, sıcaktan ve soğuktan korumak, iletişime yardımcı olmak gibi önemli işlevleri vardır. Ayrıca kürkteki kılların ve özellikle de bıyık gibi uzun ve kalın kılların dokunma hassasiyeti yüksek olduğu için kediye bulunduğu çevreyle ilgili bilgi sağlarlar. Kedilerin dilindeki çengelli yapıların evrimleşmesinin nedenlerinden biri, gün içinde uzunca bir zamanlarını kendilerini temizlemeye ayıran hayvanlar olmalarının nedeni de kürkleridir. Kürksüz bir kedi çevreden vücuduna temas edecek nesnelere, sıcağa, soğuğa, morötesi ışınlara karşı korumasızdır. Cilt yaralanmalarına karşı çok daha savunmasızdır. Kürkün yağlanması için deri tarafından salgılanan yağ deri üzerinde kalır ve birikmeler oluşturur. Bu yağ hayvanın tırnak oluklarında da birikebilir. Cildi mantar enfeksiyonlarının oluşmasına yatkındır. Bu nedenlerden dolayı kürksüz kedilerin düzenli yıkanması gerekir. Dışarı çıktıklarında cilt yanıkları oluşabilir.

Kürksüzlükten kaynaklı bu durumların dışında bu ırkta devon rex miyopatisi tespit edilmiştir ve hipertrofik kardiyomiyopatinin de kalıtsal olduğuna dair ciddi şüpheler bulunmaktadır.

Bengal

Bengal, savana vb. bazı kedi ırkları evcil kedi (Felis catus) ile pars kedisi ve serval gibi vahşi kedilerin çiftleştirilmesinden elde edilmektedir. Hayvan refahı açısından bakıldığında daha bu noktada ciddi problemler bulunmaktadır. Vahşi hayvanlar damızlık olmaları için doğadan alınıp kapalı alanlarda tutulmaktadır. Normal şartlarda çiftleşmek istemeyecek hayvanlar bir araya getirilip zorla çiftleştirilmekte ve evcil kedi kendisinden daha güçlü ve büyük vahşi kediden gelebilecek tehlikelere maruz bırakılmaktadır. Bu çiftleştirmelerden oluşan ilk nesillerdeki yavrular genelde fazla vahşi oldukları için satılmayıp ömürlerini tutsak hayvanlar olarak geçirmektedir.Birkaç nesil geçtikten sonra elde edilen kediler bile beklenmeyen davranışlar gösterebilmektedir. Evcil kedilere göre çok daha aktif ve hareketli olabilmekte ve bakımları çok daha zor olabilmektedir.

Bunların yanında sağlık açısından da sorunlar bulunmaktadır. Piruvat kinaz eksikliği, ilerleyici retina atrofisi, düz göğüslü yavru kedi sendromu (ing. flat chested kitten syndrome) bu ırkta görülmektedir. Ayrıca bengaller kalça displazisine de eğilimlidir ve hipertrofik kardiyomiyopati görülme sıklığının da diğer türlere göre daha fazla olduğu ileri sürülmektedir.