Bonzai Nedir? Sentetik Bir Kannabinoid Türevi Olan Bonzai, Ölümcül Uyuşturucularda Yeni Bir Boyut Yarattı!

"Sentetik marijuana" olarak da bilinen "bonzai", kaçakçılığı ve tüketimi en çok yapılan yasadışı uyuşturucu madde olan esrarın (kannabis-marijuana) kannabinoid içeriğinin hafif yapı modifikasyonlarıyla laboratuvar ortamında üretilen türevidir. Bonzainin ilk kullanımından günümüze, "madde maruziyeti" esnasında (ani) ve sonrasında oluşan ölüm vakalarında artış gözlenmesi nedeniyle, bonzai önemli bir halk sağlığı tehdidi olarak görülmektedir ve toksisitesi, esrarla kıyaslanamayacak kadar yüksektir.

Bonzai Nedir? Marijuana ile İlişkisi Nedir?

Asya kökenli Cannabis sativa ("Hint keneviri" veya "kendir") bitkisinden elde edilen kannabis (veya yaygın isimleriyle "esrar" veya "marijuana"); yüzyıllardır tıbbi, dini, endüstriyel ve rekreasyonel amaçlı yaygın olarak kullanılmaktadır. Sentetik marijuana veya bonzai ise, kurumuş bitki yapraklarından oluşan içeriğin üzerine, sentetik kannabinoid likitlerinin spreylenerek emdirilmesi suretiyle üretilmektedir. Aseton, etanol veya kloroform gibi uçucu solventlerle muamele edilen sentetik kannabinoidler, kurumuş bitkisel içeriğin üzerine spreylenir. Spreyleme sonrası değişik konsantrasyonlarda ağır metal içeren toksik uyuşturucu barındıran bu bitkisel yapraklar, çoklu kullanımlara uygun paketleme süreci ardından pazara sürülmektedir.

Kimyasalla spreylenmiş bu bitkisel içeriğin paketleme sürecinde ise, üçer gramlık ağzı açılıp kapanabilen paketler tercih edilmektedir. Bunun sebebi ise çoklu kullanımlarda maddenin dış etkenlerden korunarak, etkisini yitirmesini önlemektir. Diğer taraftan, sentetik kannabinoidlere ortam olarak kullanılan bitki seçimi, maddeyi pazara süren örgüt hakkında da ipucu verebilmektedir. Örneğin bitkisel içerik olarak damiana çayı kullanımı, örgütün profesyonelliğini gösterirken; ada çayı kullanımı imalatın amatörlüğünün bir işaretidir.

Bonzai'nin Dünü ve Bugünü

İlk kez 2004 yılında kannabis benzeri ve hafif halusinojenik etki göstermeleri nedeniyle internetten satışa sunulan sentetik kannabinoidlerin, medyanın da aracılığıyla, 2008 yılının ikinci yarısından sonra "Spice" adıyla popülaritesi giderek artmıştır. Yaş sınırı olmayan "head shop", "smart shop" gibi dükkânlardan kolaylıkla elde edilebilen maddeye, satışına görsel albeni katılması amacıyla parlak jelatin ambalajlar tercih edilmektedir. Ambalajlarının üzerinde "tütsü, bitki besleyici, oda spreyi, gübre, vb." açıklamaları bulunmakla birlikte, "not for human consumption" (Tr: "insan tüketimine uygun değildir") veya "for fragrance purposes only" (Tür: "sadece koku amaçlı kullanılmalıdır") gibi aldatıcı ibarelere de rastlanabilmektedir.

Yasal kafa yapıcı maddeler (İng: "legal highs"), bitkisel kafa yapıcı maddeler (İng: "herbal highs") ve tasarım uyuşturucular (İng: "designer drugs") olarak da bilinen bu yeni nesil psikoaktif/psikotrop maddeler, son yıllarda öngörülemeyen bir hızla artmıştır. Uyuşturucu piyasasında, genel olarak "K2" markası ile anılan bonzai, bu ismi, dünyanın en yüksek ikinci dağı olan ve sahip olduğu kutsal zirve ile bilinen Karakurum'dan almıştır. Aynı zamanda, K3, Heaven, Smoke XXX, Spice Gold, Yucatan Fire, Sence, Chill X, Ivory Wave, Bombay Blue, Spike 99, Banana Cream Nuke, Moon Rocks, Jamaican Gold Extreme, Dragon Herbal Incense, Tribal Warrior Ultimate, Jamaika VIP, gibi birçok isim ve markayla da piyasada bulunabilmektedir.

Bonzai; erişebilirliğinin kolay ve fiyatının ucuz olması, "zararsız", "yasal" ve "bitkisel" olduğuna dair yapılan aldatıcı reklamları ve rutin toksikoloji testlerinde çoğu zaman saptanamıyor olması nedeniyle, gençlere son derece cazip gelmektedir. Bunun yanı sıra, madde alışverişinin internet üzerinden yürütülmesi, çoğu sentetik kannabinoidin henüz yasal düzenleme kapsamına girmemesi nedeniyle cezai yaptırım uygulanamaması, fark edilecek bir kokularının olmaması ve madde sevkiyatının çeşitli aşamalarında görev alan kişilerin konuyla alakalı yeterince bilgilendirilmemeleri, yine maddenin elde edilmesi ve tanıtımına katkı sağlayan nedenlerdendir.

Bonzainin Kimyası ve Etkileri

Kannabisten doğal olarak ekstrakte edilen kannabinoid içerik, analjezik (Ağrı giderici) ve antiemetik (kusmayı önleyici) etkileri ile terapötik amaca hizmet edebilirken; öğrenme ve bellek fonksiyonlarını bozup, bağımlılığa yol açarak negatif işlev de görebilmektedir. Tam da bu noktada kannabinoidlerin "doğru yerde" ve "doğru zamanda", amaca uygun kullanılması önem kazanmaktadır. Kannabisin kannabinoid bileşiklerinin hafif yapı modifikasyonlarıyla değişikliğe uğratılması ile oluşan sentetik türev ve bir endokannabinoid çeşidi olan sentetik kannabinoidler, başlangıçta, steroid olmayan analjezik geliştirmek amaçlı sentezlenmiş ve bilimsel literatürde böyle yer almıştır.

Ancak psikoaktif özelliklerinden dolayı ilaç olarak piyasaya sürülemeyen sentetik kannabinoidlerin büyük bir hızla kötüye kullanımı söz konusu olmuştur. Esrarın birincil psikoaktif bileşeni Δ9-THC'ye (delta-9-tetrahidrokannabinol) benzer özellikler taşıyan bahsi geçen sentetik kannabinoidlerin, farmakolojik olarak incelendiğinde saf halde katı veya yağ olarak bulundukları ve hafif yapı modifikasyonları göstermelerine rağmen, genel olarak yağda çözünebilir (İng: "lipid soluble"), tipik olaraksa 20-26 karbonlu ve oldukça buharlaştırılmış (uçucu) bileşimler olduğu görülmektedir.

Sentetik kannabinodlerin, yasal düzenlemeler ve standartlaştırılmış uyuşturucu testlerinden kaçmalarını sağlamak amacıyla, kimyasal bileşimlerinde devamlı surette değişiklik yapılmakta ve yeni tasarım uyuşturucuların yerini, türevlerinin de türevleri almaktadır. Bu değişiklikler, sentetik kannabinoidlere özel muameleler ve kimyasal yöntemler ile bir takım ara maddelerin eklenmesi veya fonksiyonel grup değişikliklerine uğratılması sonucu oluşan hafif yapı modifikasyonları ile sağlanmaktadır. Böylelikle, psikoaktif özelliklerinden dolayı ilaç olarak piyasaya sürülemeyen sentetik kannabinoidlerin kötüye kullanımı ortaya çıkmıştır.

Bonzai, esrar benzeri etki göstermesinin ötesinde ataksi, taşikardi, sistolik hipertansiyon, postural hipotansiyon, bulantı, kusma, konvülsiyon, ajitasyon, halüsinasyon ve psikozu da içeren hastanede bakımı gerektirecek kadar şiddetli yan etkileriyle kardiyovasküler, gastrointestinal sistemler başta olmak üzere sistem bozukluklarına ve psikiyatrik sekellere neden olmaktadır. Aynı zamanda nöral hasarlar ve beyinde bıraktığı arazlarla, ciddi boyutlu akut sağlık sorunlarına da neden olabilmektedir. Ayrıca yakın zamanda, madde kullanımı sonrası rabdomiyoliz (iskelet kası ani bozulması), solunum depresyonu, Wernicke Sendromu, akut böbrek yetmezliği ve birçok oküler fizyoloji sorunuyla birlikte ani görme kayıpları görüldüğü de bulgular arasına eklenmiştir.

Maddenin olumsuz etkilerine maruz kalan kişiler maddeyi bırakamadıkları gibi, madde arayışına (İng: "craving") girebilmektedirler. Düzenli kullanıcılarda ise psikiyatrinin temel kitabı DSM-V’de bahsi geçen; öfke, iritabilite, agresyon, konsantrasyon bozuklukları, depresif duygu durum, uykusuzluk, kaygı, titreme, terleme, halüsinasyon, ölüm korkusu gibi yoksunluk belirtileri gözlemlenmektedir. Ayrıca, kişinin öncesinde veya aile öyküsünde mental bozukluk bulunması, madde içeriğindeki sentetik kannabinoidlerin bu psikotik bozuklukları tetiklemesi olasılığını da gündeme getirmektedir. Maddenin yarattığı bu bağımlılığın ve oluşan yoksunluk belirtilerinin nedeni, beyindeki CB1 (nöronal) ve CB2 (periferal) kannabinoid reseptörlerinin sentetik kannobinoidlerce inhibisyonu sonucu, hücre içi sinyal iletimi ve merkezi sinir sistemi sinaptik iletiminin sekteye uğraması olarak görülmektedir.

Bonzai ve Adli Önemi

Suç ve suçlunun tespitinde, sentetik kannabinoid içerikli madde kullanımını saptamak amacıyla biyolojik numune analizlerinin klinik, adli ve halk sağlığı laboratuvarlarınca yapılması ve referans alınan standart madde değerlerinin saptanması kritik bir önem arz etmektedir. Ancak uyuşturucuların rutin analizlerinde kullanılacak referans değerleri, madde piyasaya sürüldükten çok sonra belirlenebildiğinden, kontrollü olarak laboratuvarda, saflık derecesi ve doğruluğu bilinerek sentezlenen maddeler gibi sağlıklı sonuç veremeyecek ve bu da analiz eden kişilere engel oluşturacaktır.

Bonzai gibi yeni nesil uyuştucuların analizlerinde; saptama, tanımlama, kantitasyon ve doğrulama aşamaları maddenin kimliklendirilmesinde izlenmesi gereken basamaklardır. Ancak suistimali hızla artan bu maddelerde, ileri analizlere geçmek için gerekli olan ayırt edici ön testler henüz mevcut değildir. Bu nedenle rutin analizler için gerekli madde derişimlerinin belirlenmesi ve analiz sonucu için geçen süre "adli bilimler" açısından yine engel oluşturacaktır. Normal işleyişte, adli laboratuvarlara gelen uyuşturucu örnekleri, GC-MS cihazlarındaki gibi lisanslı veri kütüphaneleri ile karşılaştırılarak tanımlanır. Ancak hızla piyasaya sürülen yeni nesil maddeler söz konusu olduğunda, elde hiçbir veri olmadığından, iş gücünü artıran ve raporlama süresini uzatan kapsamlı analizler gerekmektedir.

Son yıllarda hızlı artışı ile karşımıza çıkan bonzainin uluslararası kurum ve kuruluşlar ile ülkeleri kapsayacak bütünlükte kontrolünde koordinasyonu sağlayabilmek amaçlı "Erken Uyarı Sistemi" (İng: "Early Warning System" veya kısaca "EWS") başlığı altında bir sistem kurulmuştur. Bu sistem, yeni nesil maddelerin takibinde, nicel verilerini işbirliği içinde bulunulan ülkelerle paylaşma, karşılaştırmalı risk analizlerini yapma ve sonuçlar doğrultusunda alınacak tedbirlerin belirlenmesinde kullanılan bir sistemdir. EMCDDA (Avrupa Uyuşturucu ve Uyuşturucu Bağımlılığı İzleme Merkezi) ise 1993 yılında kurulmuş ve 1995 yılında Portekiz/Lizbon’da Avrupa’nın büyüyen sorunu uyuşturucuya karşı aktif olarak faaliyetlerine başlamıştır. EMCDDA, 27 Avrupa ülkesi, Norveç, Hırvatistan ve Türkiye ile işbirliğinin yanı sıra birçok kurum ve kuruluşla işbirliğini de bünyesinde bulundurmaktadır. Türkiye adına ise bu görevi TUBiM (Türkiye Uyuşturucu ve Uyuşturucu Bağımlılığı İzleme Merkezi) üstlenmektedir.

Sonuç

Son yıllardaki öngörülemeyen artışı ile bu yeni nesil psikoaktif (psikotrop) uyuşturucu ve analoglarının, sadece ülkelerin kendi bünyesinde kontrolü değil; uluslararası kurum ve kuruluşlar ile ülkeleri kapsayacak bütünlükte kontrolü, ihtiyaç haline gelmiştir.

Teknolojinin de gelişmesiyle, her ne kadar önlem amaçlı kullanılan donanım ve tecrübeler artsa da, madde bünyesinde gerçekleştirilen kimyasal değişikliklerin ve oluşacak kombinasyonların çok fazla olması, bu sorunun ilerleyen yıllarda da devam edeceğini düşündürmektedir.