TÜRK MİTOLOJİSİ
TÜRK MİTOLOJİSİNDE TANRILAR VE HİKAYELER
Eski Türk Tanrıları Temsili Görseli
- Blog Yazısı
Türk Mitolojisine giriş yapmadan önce genel olarak mitoloji nedir, ne gibi özellikleri vardır bunu bilmek lazım.
MİTOLOJİ NEDİR?
Yunanca “Mithos” yani “Söylenen ve ya işitilen söz” ve “logos” yani “Konuşma” manasına gelen kelimelerin birleşimiyle oluşmuştur.
İlkel insanların bilimin de yetersizliğinden kaynaklı etraflarında gerçekleşen olayları anlamlandırma çabasının bir ürünü olarak ortaya çıkmıştır mitolojilerin oluşumu ve yayılımı ile ilgili olan yazıya şuradan ulaşabilirsiniz.
https://evrimagaci.org/blog/mitolojiler-nasil-ortaya-cikmistir-ve-nasil-yayilmistir-16562
TÜRK MİTOLOJİSİNE GİRİŞ:
“Dünya bir deniz idi; ne gök vardı, ne bir yer,
Uçsuz bucaksız sonsuz sular içindeydi her yer.”
(Altay Yaradılış Destanı)
Türk Mitolojisi incelenirken diğer mitolojilerde de olduğu gibi sınıflara ayırarak ilerlemek en doğru yolu gösterir ve en anlaşılır şekilde aktarılmış olur.
A. Ruhani Varlıklar:
1. Tanrılar: Yaratıcı ve dünyayı şekillendiren kişilerdir. İnsansı görünüşleri ve betimlemeleri vardır. Kadın ve erkek tanrılar vardır ve bütün tanrılar gökteki sarayın katlarında yaşarlar. Bu katlar tanrıların hiyerarşisini temsil eder.
Bu hiyerarşiye göre en üstten en alta kadar olan Türk tanrıları:
1. TENGRİ: Eski Türklerin inanışındaki Gök Tanrıdır, Türk mitolojisinde insanların olduğu gibi hayvanların ve bitkilerinde birer “tini” yani ruhu bulunmaktadır. Tengri ise bunların en yücesidir. Türk mitolojisinde diğer bütün tanrıları insansı şekillerle betimlenirken sadece Tengri bu şekilde betimlenmemiştir. Tengri bu betimlemelerden bağımsız bir şekilde, zamandan ve mekândan soyut bir şekilde Mavi Gök olarak anılır. Gök Tanrı inancı Türklerde olduğu gibi eski Moğollar ‘da bulunuyordu. Hatta Moğolların birleştiricisi Cengiz Han kendisini Gök Tanrı’nın vekili olarak görüyordu. Yayınladığı bütün fermanlarına da “Sonsuz Gök’ün dileğiyle…” şeklinde başlıyordu.
2. KAYRA HAN: Kayra Han Gök Tengri ’den sonra gelen tanrıların en ulu olanıdır. Gök Tengri dışında dünyadaki her şeyin yaratıcısıdır. Mutlak olarak üstündür. Kayra Han Göğün 17. Katında altın tahtında oturur. Diğer bütün tanrılar Kayra Han’ın verdiği emirleri yeri getirmekle yükümlüdür. Kayra Han evrenin yazgısını ve ona ne olacağını belirler iyi yönü hep daha ağır basar. Kayra Han yeryüzünü yarattıktan sonra dokuz dallı yeri ve göğü birbirine bağlayan yaşam ağacı “Uluğ Kayın” dikmiştir. Bu dokuz daldan dokuz kişi bu dokuz kişiden de dokuz boy türemiştir. Kayra Han yeryüzünü yaratırken emirlerini yerine getirmesi için Erlik’i görevlendirmiştir. Erlik ise görevini kendi amelleri için kullanmaya başlayınca Kayra Han tarafından yeraltı dünyasının tanrısı olmakla ve kendisi gibi günahkârlara işkence etmekle cezalandırılmıştır. Bu yönden İncil’de geçen Lucifer’a benzetilebilir. Ülgen, Yer Tengri, Mergen ve Kızagan adında 4 erkek çocuğu vardır.
3. ERLİK HAN: Günümüz zamanında kötü cin olarak bilinen yaratık aslında Erlik Han’a kadar dayanmaktadır. Kötülüğü simgeleyen bir tanrıdır. Erlik Han Kayra Han’a karşı bir hainlik yaptığından dolayı yer altı âleminin en alt katına oranın efendisi yapılarak cezalandırılmıştır. Yer altı dünyasında emrinde semerli dokuz boğa bulunmaktadır. Tanrı Ülgen dokuz dallı ağaçtan kendi halkını yaratır. Erlik ise Kayra Han’a “Bu halk benim olsun” der Kayra Han ise ona “git kendi halkını kendin bul der. Kayra Han sadece 5 dalı kullanmalarına izin vermiştir ama Erlik dört daldan birisine gider ve onları baştan çıkarır. Erkek Törüngey ve dişi Eje Erlik’in “Bu dallar size yasak değil meyvelerinden yiyin ve kullanın” sözlerine kanarlar. Kayra Han bu durumu fark eder ve Erlik’i yeraltına gönderir. Eje’ye ise “beni dinlemedin bundan sonra da gebe kalıp doğum sancısı çekesin” diye cezalandırır ve insanoğlunun soyunu başlatmakla sorumlu tutar. Bu hikâye ise İncil’de ve Kuran’da geçen Âdem ile Havva hikâyesine bir hayli benzemektedir. Erlik Han kötülüklerin kaynağıdır ve uzun boynuzlu yaban domuzu dişleri olan korkunç bir yaratık olarak tasvir edilir.
4. ÜLGEN: Gökyüzünde 16. Katta oturan göksel üç tanrının birincisidir. Hava durumunu, verimliliği ve doğurganlığı yönettiğine inanılır. Ülgen sonraları daha da yükselerek Gök Tanrı’nın yerini almıştır. Altın bir dağda altın kapıları olan bir sarayda devasa altın bir tahtta yaşar. Erlik Han’ın tam tersi bir tanrıdır. Gök cisimlerini ve Gök olaylarını tanrı Ülgen yönetir. İnsanoğlu yaratıldıktan sonra bir ak bir kara taşla insanlara ateş yakmayı tanrı Ülgen öğretmiştir. Tanrı Ülgen iyilik yapmayı sever ve bilge uzun saçlı bir figür olarak tasvir edilmiştir. Kullandığı yay ile şimşek ve yıldırım fırlatır bu onun silahıdır. Yedi oğlu ve yedi kızı vardır. Yarattığı üç balık dünyayı taşır. Evrenin en başında kardeşi Erlik ve kendisi vardır. Ülgen kardeşinden hep daha güçlü olmuştur ve Erlik’in bütün hilelerini bozup cezalandırmıştır.(Bu olayı incilde geçen Lucifer ve Mikail’in savaşına benzetebilirsiniz) Türkler 3,6,9 ya da 12 yılda bir görkemli törenlerle Ülgen adına beyaz bir kısrak kurban eder.
5. MERGEN: Türk mitolojisinde akıl tanrısı olarak kabul edilir. Aklı zekâyı ve felsefeyi temsil eder. Oku ve yayı vardır. Attığı ok her zaman hedefini vurur asla şaşmaz. Bilimi ve felsefeyi temsil eder.
6. KIZAGAN HAN: Türk mitolojisinde bulunan savaş tanrısı ise Kızagan Han’dır. Adını savaşlarda dökülen kanın kızıl renginden alır. Devasa orduları yönetmektedir ve bir savaşı asla kaybetmeyecek kadar güçlü ve kudretlidir. Kızıl yularlı buğraya binerek savaşlarda liderlik eder. Türk ve Moğollarda savaşmak ve savaş becerisi çok önemli olduğundan küçük yaşta erkekler ve kızlar pusat (silah) eğitimi almaya başlarlar. Türkler ve Moğollar yaptıkları savaşlarda Kızagan Han’dan yardım isterler. Kızagan ise savaşlarda onlara yardım eder ve korur. Az sayı ile büyük ordulara karşı zafer almalarını sağlar.
7. UMAY ANA: Umay ana Türklerin tanrıçalarından birisidir. İyilikleri ile bilinir, doğacak çocukları Umay Ana belirler. Uzun beyaz elbisesi ve gümüş renkli saçları vardır. Kuş kılığına girebilir ve insanların evlerine yaklaşıp onları gözlemleyebilir. Masum çocukları koruyup yeryüzüne bereket dağıtır. Bu özellikleri bakımından özellikle Anadolu Tanrıçası olan Kibele’ye çok benzemektedir. Umacı gibi yaratıklara hükmeder ve onları istediği yere gönderir. İyilikleri gibi kızgınlığı ile de bilinir. Onun korumadığı evlerde çocuk ölümleri olur. Türkler o yüzden Umay Ana’ya sürekli adak adar ve ona dua ederler.
8. KÜBEY HANIM: Doğum tanrıçasıdır ve yeni doğan kadınları korur. Türkler ’de dişiliğin simgesidir. Yeni doğum yapmış kadınları Albastıdan korur ve onları gözetir. Süt gölünden topladığı sütleri yeni doğacak çocuğun ağzına damlatır böylece yeni doğacak çocuk anne karnından dışarı çıkmaya başlar. Çocuk doğunca da ona bir ruh verir. Yaşam ağacının içinde yaşar. Çocuk doğduğunda o evde üç gün bekler ve kadınların ağrısını dindirip onları korur
9. KUYAŞ ANA: Yeryüzüne bahşettiği yaşam enerjisi nedeniyle Türk Kültürü’nde Güneşe saygı duyulur. Bu güneşi kontrol ettiği için de Kuyaş’a dua edilir. Göğün yedinci katında oturur. Dişil olarak tasvir edilmiştir bu yüzden günümüzde kızlara Güneş ismi verme geleneği buradan gelmektedir.
10. ERKLİĞ HAN: Uzayın ve gökcisimlerinin tanrısıdır.
11. AK ANA: Zamanın başında daha hiçbir şey yaratılmamışken suyun içten çıkarak Tanrı
Ülgen’e ilham olmuştur. Işıktan bir bedeni vardır. Kafasında tacı vardır. Balık kuyruğu ve insan gövdesi vardır. Yaşam döngüsünü başlatmıştır.
12. AY ATA: O ayın tanrısı ve gökte altıncı katta oturuyor.
13. GÜN ANA: Güneşin tanrıçasıdır Kuyaş ana ile karıştırılmamalıdır.
14. YEL ANA: Rüzgâr tanrıçasıdır. Rüzgârı kontrol eder ve öfkesinde fırtınalar kopartır.
15. YEL İYESİ: Rüzgâr tanrısıdır. Yel Ana ile beraberdir.
16. BÜRKÜT ATA: Yeryüzündeki şamanları korur ve onları gözetir.
17. OD ATA: Zamanın tanrısıdır. Geçmişi ve geleceği bilir.
18. BOZ TENGRİ: Bozkırın ve toprağın tanrısıdır.
19. AYZIT: Güzellik tanrıçasıdır. Yakut Türkeri’nin ana tanrıçasıdır.
20. SU İYELERİ: Bir erkek ve bir kadından oluşur. Suların tanrısıdır.
21. ALAZ HAN: Ateş tanrısıdır.
22. KAİLYN: Türklerdeki Hanların ve liderlerin koruyucu tanrısıdır.
Türk mitolojisi sadece tanrılardan değil aynı zamanda yaratıklardan ve efsanelerden oluşur.
TÜRK MİTOLOJİSİNDE DESTANLAR
1. TÜREYİŞ DESTANI
Zamanın birinde eski Hun hükümdarının kızıyla tengri evlenmek ister. Hükümdar buna karşı gelir ve kızlarını çok uzaklara götürüp hapseder. Tengri bir gün bozkurt şeklinde kızların yanına gelir ve onunla birlikte olur. Doğan çocuklar ’da babalarının bozkurt ruhunu taşıyarak çoğaldılar.
2. YARADILIŞ DESTANI
Altay yaratılış destanında başlangıçta her yerin sularla kaplı olduğu anlatılmaktadır. Tanrı Ülgen, kuşa dönüşerek suların üzerinde uçar ancak konacak bir yer bulamaz. Bunun üzerine gökten gelen bir ses tanrı Ülgen'e denizin içinden çıkan bir taşa konmasını söyler. Ülgen bu taşa konduğunda yerin ve göğün yaratılması gerektiğini düşünür ancak bunu nasıl yapacağını bilemez. Suların içinde yaşayan dişi ruh Ak Ana, Ülgen'e yaratılışı nasıl gerçekleştireceğini anlatır. Onun yardımıyla işe başlayan tanrı önce yeri, ardından göğü yaratmıştır. Ardından da dünyanın dengesini sağlaması için üç balık yaratmış. Balıklar dünyayı alttan destekleyerek başıboş gezmesine engel olmuşlar.
Altay efsanelerinde, büyük bir okyanusun ve suyun esas olmasına rağmen, onlara göre insanoğlu, sudan yaratılmamıştı: İnsanoğlu aslı yine topraktı Tanrı Ülgen deniz üstünde gezerken yüzen bir kara parçası görür. Yaklaştığında toprağın üstünde balçığı fark eder. Düşünür ki bu insan olsun o düşündükçe çamur insan suretine bürünür. Hikâyenin devamında bu ilk insan olan Erlik Ülgen'e ihanet edecektir.
3. BOZKURT DESTANI
Yol gösterici, kutlu kurt, tüm Türk ve Moğol boylarının ortak ongunudur. Bazı Türk ve Moğol boyları, soylarının bu kutlu varlıktan türediğine inanırlar. Çoğu zaman soyun bir kolu Gök Kurt’tan, diğer kolu ise Gökgeyik’den gelmektedir. Kurt sürülerinin başında bulunup idare eden kurtlara da Gök kurt denilir. Kaskır ve Börü kelimeleri de değişik lehçe ve şivelerde kurt demektir. Bozkurt gökyüzünü temsil eder. Alageyik ise yeryüzünün simgesidir. Göktürklerin gök (mavi) bayraklarında kurt başı resmi vardır. Savaşçılığı ve savaş ruhunu, özgürlüğü, hızı, doğayı ve aklı, sahayı okuyabilme gücünü temsil eder. Türk ulusunun başına bir iş geldiğinde, bir tehdit belirdiğinde ortaya çıkar ve yol gösterir. Çadırların önüne tepesinde altından kurt başı bulunan direkler dikilir. Savaş Ruhu (Tanrısı) kurt görünümüne bürünür. Altıncı yüzyıla ait bir taş anıtta kurttan süt emen bir çocuk betimlenmektedir. Erenler, evliyalar zaman zaman kurt kılığına girerler. Bozkurda “Gök Oğlu” da denir. Halk kültüründe Bozkurt dişinin cepte taşınmasının nazardan koruyacağına inanılır. Yakut metinlerinde Bosko olarak bahsedilir. Kırgızlarda, bozkırda gezerken kurt görmek uğurdur. Rüyada kurt görmek de yine hayra yorulur. Hamile kadının nazardan korunması için yastığının altına kurt dişi veya derisi koyulur. Kurdun koyun sürüsüne dalması veya ahıra girmesi bereket sayılırdı. Başkurt rivayetlerine göre kurt onların atalarının önüne düşerek yol göstermiştir. Bu nedenle kendilerine başlarında kurt bulunan anlamına gelen Başkurt denmiştir. Hilal taktiği (veya Turan/Türk taktiği) adı verilen yarım çember ile düşmanı ortaya alıp çemberi kapatma stratejisinin kurtlardan görülerek ilk defa Türkler tarafından uygulanmıştır.
Bozkurt, Türklerin ulusal sembolüdür. Tarih öncesi dönemlerden beri Türklerce kutsal sayılmıştır. Bozkurt'un kutsal sayılmasının ve Türklerin ulusal sembolü olmasının en önemli nedeni, Türklerin bir bozkurdun soyundan geldiklerine inanmalarıdır. Bozkurt, bugün Türk milliyetçiliğinin sembolüdür. Atatürk tarafından da ulusal sembol ilan edilmiş ve birçok yerde kullanılmıştır. Cumhuriyet'in ilk yıllarında Türk parası üzerine bozkurt resimleri basılmıştır.
4. ASENA DESTANI
Ülke, komşu ülke tarafından yok edilir. Bu kıyımdan sadece 10 yaşlarında bir oğlan sağ kalır. Askerler küçük olduğundan onu öldürmeye kıyamaz ve ayaklarını (Sui Kitabı 'nda kollarını da) keserek bataklık bir yere bırakır. Orada bir dişi kurt çocuğu etle besler. Çocuk ergenlik çağında(13-14 yaşında) kurtla birlikte olur ve küçük çocuk kurdu hamile bırakır. Komşu ülke yeniden adamları göndererek onu öldürtmek ister. Adamlar kurdu da öldürmek ister. Kurt Karahoca ülkesindeki Kuzey Dağı'na (Sui Kitabı 'nda Karahoca'nın kuzeybatısına) kaçar. Dağda bir mağaranın içinde çayırlarla kaplı ve yüzlerce mil genişliğinde dört tarafı dağlarla çevrili bir düzlük var. Kurt mağaranın içine saklanır ve on erkek çocuk doğurur. On erkek büyür. Dışarıdan kız alıp evlenirler ve eşlerini hamile bırakırlar.Bundan sonra her biri bir soy sahibi olur. Bunlardan biri de Aşina'dır. Bunların oğulları ve torunları çoğalır. Birkaç nesil geçtikten sonra mağaradan çıkarlar. Daha sonra Cücenlere demirci olurlar.
5. ERGENEKON DESTANI
Ergenekon Destanı adıyla bilinen hikâye Göktürk destanıdır. Komşuları tarafından tuzak kurularak yok edilen Türklerden geriye kalan birkaç kişinin saklanmak için dağlık bir alanda yol araması ile başlar. Dağların arasında gizlenmiş bir ova bulan bu Türkler, oraya yerleşir ve çoğalır. Yüzyıllar sonra oraya sığmaz hale gelince, çıkmak isterler. Ancak çıkışı bulamazlar. Bunun üzerine çevredeki dağların demir madeninden yapıldığını fark ederler ve demiri eriterek çıkarlar. Çıkışta kendilerine Börte Çene adında bir erkek kurt rehberlik eder.
6. GÖÇ DESTANI
"Uygurların vatanında “Hulin” isimli bir dağ vardı. Hulin Dağından Tula ve Selenge isimli iki ırmak akardı. Bir gece oradaki bir ağacın üzerine gökyüzünden ilâhi bir ışık indi. İki ırmak arasında yaşayan halk bunu dikkatle izlediler. Daha sonra ağacın gövdesinde şişkinlik oluştu, ilâhi ışık dokuz ay on gün şişkinlik üzerinde durdu. Ağacın gövdesi yarıldı ve içinden beş çocuk göründü. Bu ülkenin halkı bu çocukları büyüttü. En küçükleri olan Buğu Han büyüyünce hükümdar oldu. Ülke zengin, halk mutlu oldu.
Aradan uzun zaman geçti. Yulug Tigin isimli bir prens hakan oldu. Yulug Tigin, Çinlilerle çok savaştı. Bu savaşlara son vermek için oğlu Gali Tigin’i bir Çin prensesi ile evlendirmeye karar verdi. Çinliler, prensese karşılık hükümdardan Tanrı Dağı'nın eteğindeki Kutlu Dağ adını taşıyan kayayı istediler. Gali Tigin kayayı verdi. Çinliler kayayı götürmek için kayanın etrafında ateş yaktılar, kaya kızınca üzerine sirke döktüler. Ufak parçalara ayrılan kayayı arabalara koyarak Çin’e taşıdılar. Memleketteki bütün kuşlar, hayvanlar kendi dilleriyle bu kayanın gidişine ağladılar. Bundan yedi gün sonra da Gali Tigin öldü. Kıtlık ve kuraklık oldu. Yurtlarını bırakarak göç etmek zorunda kaldılar."
7. MANAS DESTANI
Manas Han'ın babası Yakup Han'dır. Annesinin adı Çığrıcı'dır. Yakup Han ile Çığrıcı Hanım evlendikten on dört sene sonra Manas doğmuştur. Doğumu üzerine civardan gelen elçiler, onun bir kahraman olacağını hemen anlamışlardır. On yaşına gelince tam bir kahraman olur. Düşmanlarının üzerine saldırarak perişan eder. Atlarına at erişemez, zırhına ok işlemez. Yakup Han, oğlunun atılganlıklarını, kahramanlıklarını görünce, onu korumak, onunla arkadaşlık etmek üzere, Bakay adında bir kişiyi onun yanına koymuştur. Manas, Nogay boyundan gelmektedir. Kalmuk baskınlarına karşı Kırgız halkının birliğini, bütünlüğünü korur ve bir kahramanlık ve özgürlük sembolü haline gelir.
Genel hatlarıyla Türk Mitolojisi bu şekildedir. Kaynaklarda gösterilen yazılardan daha detaylı halini bulmak elbette ki mümkün. Ama benim de hatırladığım ortaokul ve lise düzeyinde eğitimlerde Türklerin tek tanrılı bir inanışa sahip olması ve bu sebepten ötürü Müslümanlığı kabul ettiği anlatılmaktadır. Ama kayıtlara ve efsanelere göre Türklerin de diğer eski uygarlıklar gibi çok tanrılı pagan inancı vardı.
-
2
-
1
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
- S. Orozbakov. (2004). Manas. ISBN: ISBN 9967-424-17-6.
- J. Roux. (2012). Eski Türk Mitolojisi. ISBN: 9789944795340. Yayınevi: Bilgesu Yayıncılık.
- E. Sarı. (2017). Türk Mitolojisi Ve Kutsal Varlıklar. Yayınevi: noktaekitap.
- J. Roux. (2011). Eski Türk Mitolojisi. ISBN: 9789944795340.
- R. Aliyev. (2020). Türk Mitolojisi. ISBN: 9786257890052. Yayınevi: Astana Yayınları.
- E. Sarı. (2017). Türk Mitolojisi. Yayınevi: noktaekitap.
- S. K. Tural. (2002). Türk Dünyası Edebiyat Tarihi 1.Cilt. ISBN: 9751615747. Yayınevi: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
- Kolektif. Turk Dunyasi Edebiyat Tarihi 9 Cilt Takim. ISBN: 9789751621719.
- J. Roux. (2012). Eski Türk Mitolojisi. ISBN: 9789944795340. Yayınevi: Bilgesu Yayıncılık.
- B. Ögel. (1989). Türk Mitolojisi.
- B. Ögel. (2010). Türk Mitolojisi Ii. Cilt. ISBN: 9751607043. Yayınevi: Türk Tarih Kurumu.
Evrim Ağacı'na her ay sadece 1 kahve ısmarlayarak destek olmak ister misiniz?
Şu iki siteden birini kullanarak şimdi destek olabilirsiniz:
kreosus.com/evrimagaci | patreon.com/evrimagaci
Çıktı Bilgisi: Bu sayfa, Evrim Ağacı yazdırma aracı kullanılarak 06/05/2024 21:13:25 tarihinde oluşturulmuştur. Evrim Ağacı'ndaki içeriklerin tamamı, birden fazla editör tarafından, durmaksızın elden geçirilmekte, güncellenmekte ve geliştirilmektedir. Dolayısıyla bu çıktının alındığı tarihten sonra yapılan güncellemeleri görmek ve bu içeriğin en güncel halini okumak için lütfen şu adrese gidiniz: https://evrimagaci.org/s/16576
İçerik Kullanım İzinleri: Evrim Ağacı'ndaki yazılı içerikler orijinallerine hiçbir şekilde dokunulmadığı müddetçe izin alınmaksızın paylaşılabilir, kopyalanabilir, yapıştırılabilir, çoğaltılabilir, basılabilir, dağıtılabilir, yayılabilir, alıntılanabilir. Ancak bu içeriklerin hiçbiri izin alınmaksızın değiştirilemez ve değiştirilmiş halleri Evrim Ağacı'na aitmiş gibi sunulamaz. Benzer şekilde, içeriklerin hiçbiri, söz konusu içeriğin açıkça belirtilmiş yazarlarından ve Evrim Ağacı'ndan başkasına aitmiş gibi sunulamaz. Bu sayfa izin alınmaksızın düzenlenemez, Evrim Ağacı logosu, yazar/editör bilgileri ve içeriğin diğer kısımları izin alınmaksızın değiştirilemez veya kaldırılamaz.
