MÜZİK ÜZERİNE

Müziğin yaşamımızdaki yeri şüphe götürmez. Yıllardır bu konuyla uğraşırken, araştırdığım ve kafa yorduğum bir alan haline de geldi ve elbette, aktarmak isteyeceğim bazı bilgiler birikti.

Müzik kültürün bir parçasıdır, ayrı düşünülemez. Eski insanlarda ve günümüzde, Amazon'da, Güneydoğu Asya'da ve Afrika gibi yerlerde kabile ve benzeri topluluklarda müzik genel olarak bir ritüelin parçası şeklinde oluşturulurken, bir sanat icrası olarak görülmez ve görülmemiştir. Ancak modern toplumda böyle değildir; ya sanatsal ya da ticareti üründür, yani "meta" da olmuştur.

İlk Zamanlara Göz Atmak:

Bize müziğin ilk yapısı hakkında en iyi fikri, avcı-toplayıcı insan topluluklarında görüp dinlediğimiz ilkel (ilksel olmaya atfen) müzik şekli veriyor. Bugün hala bu müzik biçimini Afrika'daki geleneksel guruplardan, Amerikan Kızılderililerinden vb. dinleyebiliriz. Bu müzikler ve danslar, dini veya ruhani törenler için olduğu kadar, yiyecek dilemek, sosyal bağları güçlendirmek ve özellikle Afrika'da düğün gibi, eğlence için de icra edilirler. Amerikan yerlileri içinse Britannica'dan şöyle bir alıntıyla durumu daha aydınlığa kavuşturmak gerekir: "Yerli Amerikalılar, performanslarını özellikle müzikal niteliklere göre değil, ürettikleri bağlılık duygularına göre değerlendirme eğilimindedir. Bazı topluluklar bir performansın başarısını kaç kişinin katıldığına göre yargılar, çünkü, katılım kültürel canlılığı ve aktif sosyal ağları gösterir.” (Kaynak: Britannica, Native American Music). Ninnileri de unutmamalıyız. Lakota Kızılderililerinin bir ninnisi bu bağlantıdan dinlenebilir: https://www.youtube.com/watch?v=KbH1kXZJYTI

Afrika'da durumun kimi zaman eğlenceye kaydığını söylemiştim. Fikret Başkaya'nın bir kitabından aktaracağım şu durum kültür farklıları için iyi bir alıntıdır: "Afrika'da, mevsimlik yiyeceklerini yeterince elde etmiş bir topluluğun, geri kalan vakitlerinin önemli bir bölümünü dans ederek geçirdiğini gören bir Fransız'ın, bu insanları tembellikle suçladığından" bahsedilir. Bu Fransız için yerli kültürünün ne kadar tuhaf olduğunu, müziklerinin gürültü gibi algılandığını söylemek lazımdır ama, aynı şey karşı taraf için de geçerlidir. Afrikalı yerli için müzik ve dans sadece işlevsel bir şey iken, Batılı içinse sadece sanat veya bir ticari öğe olarak üretilmelidir.

Bu, ilk dönemlerin insan gruplarında, vokalin ve hayvan sesleri taklitlerinin yanı sıra, özellikle vurmalı çalgıların ne kadar öne çıktığını, hatta sadece vurmalıların müzik aleti olarak kullanıldığını görmek, aynı zamanda ritim duygusunun ne kadar temel bir dürtü olduğunun iyi bir kanıtı olduğunu da bilmek demektir. Ritim hissinin ikincil diyebileceğimiz ispatı; dans etmek, yani vücudu düzenli aralıklarda, usule göre hareket ettirmektir. Buna da dayanarak, müziğin temelinin ritim olduğunu söylememiz gerekir. Ancak asıl kanıtın hayvanlardan geldiğini söylemeliyiz. Doğada hayvanlarda dahi görebildiğimiz ritim hissinin her şeyden önce, kuşlarda melodi olarak da üretildiğini işitebiliyoruz.

Ritim ve Evren:

Burada ritim ya da eski deyimiyle usûl, yani art arda gelen düzenli vuruşların, evrensel bir olgu olduğunu iddia etmek zorundayım. Havadaki ses dalgaları müziğin kendisidir aynı zamanda. Bu şekilde, frekans dediğimiz olgunun, arka arkaya devam eden vuruşlar biçiminde oluştuğunu yorumlayabiliriz. Öte yandan "sicim teorisi"ne göre; atomaltı parçacıkların en küçük bileşenlerinin her birinin, sicim denilen, evrenin en alttaki bu en küçük birimlerinin belirli frekanslarda titreşmesi ile atomu oluşturan kuarkların (quarks) meydana getirildikleri tahmini yapılmaktadır. Eğer bu doğruysa, evreninimizi adeta bir "ritimler katmanı" olarak yorumlamak da mümkündür.

Sonraki Dönemler:

Müzik tarihine kısaca bakarsak, bir çok konuda olduğu gibi müziğin batıda bazı niteliksel değişimlere uğradığını, doğu kültürlerinde niceliksel değişimlerde kaldığını söylemek gerekir. Aradaki en belirgin fark, teksesli (monotonic) ve çoksesli (polyphonic) müzik anlayışıdır. Bizim kültürümüzde tekseslilikle ilgili olarak, Y. Erdener'den yaptığım bu alıntıdan da anlaşılacağı üzere: "Toplum yapısı ve yüzyıllarca süren egemen ideolojiler, tekseslilik müzik kültürünü ve kavramlarını giderek güçlendirdi. Osmanlı İmparatorluğunun kuruluşundan bu yana geçen çok uzun zaman dilimi içinde Padişahların fermanları, Şeyhülislamların fetvaları, ağa ve beylerin buyrukları, camilerde imamların vaazları, ataerkil aile yapısı içinde en yaşlı üyenin emirleri doğal olarak Türk insanının müzik yapma ve dinleme davranışlarını da belirli ölçüde biçimlendirdi. XIII'ncü yüzyılda Avrupa halkları arasında görülen çokseslilik, Türkiye’de erkeklerin bile 'beraberce teganni' edememesi, ezgi yapımızın üçlü aralıklar yerine daha çok bitişik ikili adımlardan oluşması, kadın ve erkeğin yanyana gelememesi, dörtlü, beşli ve oktavdan oluşan basit bir çoksesliğin bile doğmasına engel oldu." (Yıldıray Erdener makalesi: Çoksesli ve Teksesli Müzik Kültürleri).

Şimdi de A. Adnan Saygun'un ülkemize ait bir gözlemini aktarıyorum: "Müşterek şarkı söyleme tarzı (Rize yöresi hariç) Anadolu’nun diğer taraflarında mevcut değildir. Şayanı dikkattir ki belki dini tesirlerin, toplumsal koşulların icabı olarak Anadolu köylüsü beraberce şarkı söylemekten zevk almamıştır. Tek sesle fakat birkaç kişi birden bir türküyü okumak adeti dahi mevcut değildir diyebiliriz. Rize bölgesine gelince; bu havalide tesadüf ettiğimiz şayanı dikkat arama mevzularından biri de, bir usule bağlı olarak beraber şarkı söylemektir. Bu, hemen yalnız 'karşılama' denilen nevide caridir [geçerli]. (Saygun 1937: 21)

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

Batıda, plastik sanatlarda olduğu gibi, çoksesli müziğin gelişiminde kilisenin etkisi büyüktür. Yine aynı yazarın (Yıldıray Erdener) makalesinden alıntılarsak: "Müzik yoluyla birlik ve beraberlik sağlamayı amaçlayan ve Roma’da oturan Papa Gregor I. (540-604) dinsel solo ve koro şarkıları bir araya getirir. Adından ötürü de bu ezgilere 'Gregor ezgiler' ya da 'Gregor Koral' adı verilir. Ezgilerin basit bir diyalog biçiminde okunması Almanya ve Fransa’da Paskalya oyunlarının doğmasına yol açar ve halk kesiminden çeşitli insanlar birlikte müzik yapmaya başlar (Malsch 1949: 16). Kiliselerde kadın-erkeğin koro halinde ama teksesli olarak söyledikleri Gregor ezgileri giderek yerini parallel dörtlü ve beşlilerden oluşan ve 'organum' diye adlandırılan basit bir çoksesliliğe bırakır. Heinrich Husmann ise orgtan çıkan seslerin çoksesli vokal müziğe esin kaynağı olduğunu öne sürer. 980 yılında İngiltere’de Winchester katedralındeki 400 borulu orgda bir papaz üst partiyi, diğeri alt partiyi çalarken tuşelere bağlı on borulardan çıkan seslerin yanısıra dörtlü, beşli ve oktav sesler de çıkardı. Husman çıkan bu yan seslerin çoksesliğe esin kaynağı olduğu inancındadır (Wörner 1961: 102)."

Barok dönemi Batı Klasik Müziğini ciddi bir yükselme noktası olarak görüyorum. Aklımıza ilk gelen iki besteci: Vivaldi ve Bach'tır. Bach'ın 15 yaşında "işe" bir kilise korosundan sonra kilise orgcusu olarak başlaması, kilisenin yani dinin sadece plastik sanatlar değil, müziğin, özellikle çoksesli müziğin gelişiminde de ne kadar önemli bir yer tuttuğunu görmek ilgi çekicidir.

Biraz Günümüz ve Müzikte Akor:

Çoksesli müziğe, özellikle günümüzde de yaygın şekilde dinlenmekte olan şarkı formunu (folk veya bizdeki türkü, blues, pop, rock, metal, sözlü caz vb. ya da bunların türevlerini) ele alarak bakarsak, karşımıza akor (chord) kavramı çıkıverir. Amatörce bile olsa bir müzik aleti çalıyorsanız ve özellikle bu enstrüman çok sesliliğe - büyük oranda – müsaitse, (piyano, gitar gibi) akorun müzikte ne anlama geldiğine dair esaslı bir fikriniz olabilir. En yalın tanımıyla akor, aynı anda duyurulan üç temel sesten oluşur. Bunlar, birinci sese - kök sese veya bizdeki tabiriyle karar sesine - en uyumlu olan üçüncü ve beşinci seslerdir. Diyelim ki; benim sesime en uygun olan Do Majör ton üzerinde bir şarkı besteleyeceğim. O zaman oluşturacağım melodi, istisnalar hariç, en bildiğimiz: ...Do (1) - Re (2) - Mi (3) - Fa (4) - Sol (5) – La (6) - Si (7)... notaları üzerinde gezinecektir. Burada ana ses veya şarkımı bitireceğim karar sesi Do olurken, bitiriş akorum da Do Majör (1-3-5 kuralına göre: Do-Mi-Sol sesleri) tonu olacaktır. Akora enstrümanımın özelliğine bağlı olarak bu notaların bir oktav pestini ya da tizini eklemem, sadece niceliksel bir ekleme olacağı için, Do Majör yine en yalın haliyle duyurulmuş olacaktır.

Nihayetinde; her bir paragraf ayrı bir araştırma konusu olsa da, bize bazı fikirler vermesi ve daha ileride yeni bakış açısı ve de yeni araştırmalara yönlendirici olması açısından bu yazının hem kendime, hem de en azından bazı arkadaşlara ilham verici olmasını dilerim.