Miletos Okulu Filozofları: Thales, Anaksimandros, Anaksimenes

Felsefenin Ortaya Çıkışında Yunan Dünyasının Siyasal, Sosyal ve Ekonomik Durumu

Yunanistan'da yaklaşık 700 yıl hüküm süren Akhalar, başka bir Yunan halkı olan Dorlar tarafından yıkılmıştır. Bu yıkımın ardından Akhaların bir kısmı İyonya'ya göç etmiştir. Bu olay yaklaşık olarak MÖ 12. yüzyıl civarında gerçekleşmiştir. Daha öncesinde Akhaların bir kolonisi olan İyonya'da, MÖ 11. yüzyıldan itibaren şehir devletleri kurulmaya başlanmıştır.

İyonya'da kurulan 12 şehir devleti, aralarında bir birlik oluşturmuş, ancak hiçbir zaman bir merkezi Yunan siyasal örgütlenmesi altında toplanmamışlardır. Bu birliğin temelini yalnızca din ve dil birliği oluşturuyordu. Aynı zamanda, belirli bir dönemde demokratik yönetim biçimine geçilmesi ve merkezi bir siyasal örgütün olmaması, özgür düşüncenin gelişmesine önemli katkı sağlamıştır. Ticaret yollarının bitiminde yer alan ve kıyı şeridinde bulunan İyonya, deniz ticareti ve kolonileri sayesinde birkaç yüzyıl içinde zenginleşmiştir. Ayrıca Pers, Mısır ve Mezopotamya gibi önemli kültür merkezlerine yakın olması, İyonya'nın entelektüel gelişimini hızlandırmıştır.

Zenginlik, özgür düşünce ve entelektüel gelişim, İyonya halkını Yunan dininin açıklamalarını yetersiz bulmaya ve doğayı kapalı doğal nedenlerle açıklama ihtiyacına itmiştir. İşte bu ihtiyaç, o topraklardan çıkıp tüm dünyayı etkileyecek olan Yunan felsefesinin doğmasına neden olmuştur.^[9]

Yunan'da ortaya çıkan felsefe doğayı arkhe temelinde açıklamaya çalışmıştır. Arkhe, başlangıçta bulunan, varlığın yapısını oluşturan, değişenin altında değişmeyen, çokluğun altındaki birlik, her şeyin kendisinden meydana geldiği öz anlamındadır. Yunan filozofları çeşitli arkheleri doğanın temeli olarak görmüşlerdir.^[1]

Yunan Felsefesinin Öne Çıkması

Felsefenin kökeni, filozoflar arasında halen tartışılmaktadır. Bu tartışmalar, Helenistik Çağ'a kadar uzanır. Felsefenin bir "Yunan mucizesi" olduğunu savunanlar, Asya kökenli olduğunu iddia edenler ve ilahi bir kaynağa dayandığını düşünenler olmak üzere üç temel yaklaşım vardır. Ancak şu bir gerçektir ki, Yunanlar felsefe açısından diğer kültürlerden daha önde yer almıştır. Bunun altında yatan iki temel sebep bulunmaktadır.

Birinci sebep, Yunanların felsefeyi pratik veya dini amaçlarla değil, salt bilme ve meraklarını giderme amacıyla yapmalarıdır. Çin ve Hint felsefesi zaman zaman dini açıklamalar ve mitoloji ile iç içe geçmiş, Mezopotamya ve Mısır ise pratik amaçlar doğrultusunda bilmek istemişlerdir. Örneğin, Yunanlılar, geometriyi Nil taşkınları sonrası arazi ölçümleri için kullanan Mısırlılardan öğrenmiş, ancak bunu soyut bir alana dönüştürmüştür. Aynı şekilde, astronomiyi burç yorumları için kullanan Babillilerden alıp, salt bilme amacıyla geliştirmişlerdir.

İkinci sebep ise, Yunanlıların Platon ile yazılı bir kültürü başlatmış olmasıdır. Bu yazılı kültür, hem İslam felsefesini hem de Rönesans düşüncesini derinden etkilemiştir.

Yunan felsefesinde bir diğer önemli nokta eleşti kültürünün olmasıdır. Örneğin, ilk Yunan filozofu Thales'in çağdaşları olan Siddhartha Gautama, Lao Tzu ve Konfüçyus gibi düşünürlere ilahi kutsiyet atfedilirken, Thales’in öğrencisi Anaksimandros’un, hocasının fikirlerini eleştirebilmesi Yunan felsefesinde gelişimi sağlamıştır.^[7]

Wikimedia

Thales..

Thales ( MÖ 624-546 ), İyonya bölgesindeki Miletos (günümüz Türkiye’sinde Aydın iline bağlı) şehrinde dünyaya gelmiştir. Yaşamı hakkında elimizdeki bilgiler sınırlıdır ve çoğunlukla antik yazarların (Herodotos, Diogenes Laertius ve Aristoteles) anlatımlarına dayanır. Thales, Miletos’un bir vatandaşı olarak tüccarlık yapmış ve birçok sefer Doğu Akdeniz’i dolaşmıştır. Mısır ve Mezopotamya’yı ziyaret ettiği, bu geziler sırasında hem geometri hem de astronomi konularında bilgiler edinmiştir. Özellikle Mısır’dan geometri bilgilerini alarak Yunan matematiğine katkıda bulunduğu söylenmektedir.^[6]

Thales siyasi yaşamda da aktiftir. Dönemin şehir devletleri arasındaki ilişkilerde diplomat olarak görev yaptığı ve Lidyalı Kral Alyattes ile Miletos arasında barış sağlanmasında etkili olduğu rivayet edilmektedir. Ayrıca, Thales'in büyük bir liderlik ve öngörü becerisi sergileyerek Lidya ile Medler arasındaki savaşta gerçekleşen Güneş tutulmasını (MÖ 585) önceden tahmin ettiği kaydedilmiştir. Bu olay, hem Thales’in astronomi alanındaki bilgi birikimininhem de entelektüel otoritesinin ne denli yüksek seviyede olduğunu göstermektedir. Her ne kadar Thales’in hayatı hakkında birçok detay efsanevi nitelikler taşısa da, onun bilim ve felsefe tarihinde merkezi bir figür olarak kabul edilmesinde yaşamına dair bu anlatılar önemli rol oynamıştır.

Thales, dünyanın ilk filozofu kabul edilmektedir. Felsefi düşünceyi mitolojik açıklamalardan kurtararak rasyonel bir zemine oturtması onu tanımamızda en önemli etkendir. Doğa felsefesinin kurucusu olarak bilinen Thales, aynı zamanda matematik, astronomi ve mühendislik gibi alanlarda da önemli katkılarda bulunmuştur.

Çalışmaları ve Bilime Katkıları

Felsefe

Thales, Batı felsefesinin kurucusu olarak kabul edilir. Onun düşüncesi, mitolojik anlatılardan uzaklaşarak doğa olaylarını akıl ve gözlem yoluyla açıklama üzerine kuruludur. Thales’in temel felsefi sorusu, "Evrenin ana maddesi nedir?" sorusudur. Bu soruya verdiği cevap ise:

"Her şeyin arkhesi (ilk maddesi) sudur." olmuştur.

Thales’e göre su, hayatın kaynağı ve tüm varlıkların temel yapı taşıdır. Bu görüşü savunmasında, suyun birçok fiziksel dönüşüm geçirebilmesi (katı, sıvı, gaz) ve canlılar için vazgeçilmez bir unsur olması etkili olmuştur.^[5]

Thales’in "arkhe" olarak suyu belirlemesi, onun ilk "doğa filozofu" (physikos) olarak anılmasına yol açmıştır. Bu yaklaşım, sonraki filozoflar için önemli bir zemin hazırlamış ve diğer temel maddelerin (örneğin hava, ateş, toprak) araştırılmasını sağlamıştır. Aristoteles’e göre Thales, dünya ve evrenin işleyişini doğal nedenlerle açıklayan ilk düşünürdür. Bu nedenle, Thales’in felsefesi hem metafizik hem de doğal bilimlerin başlangıç noktası olarak görülür.^[4]

Matematik

Thales, antik Yunan matematiğinin temelini atan isimlerden biridir. Onun geometrik çalışmaları, hem pratik hem de soyut olarak günümüze kadar gelmiştir. Thales, özellikle Mısır’da öğrendiği bilgileri geliştirerek Yunan matematiğini sistematik bir hale getirmiştir.

Thales Teoremi: Bir çemberin çapından, çember üzerindeki herhangi bir noktaya çizilen açının dik açı (90°) oluşturduğunu göstermiştir.

Vikipedia

Üçgen Benzerlikleri: Thales, üçgenlerin benzerliğini kullanarak, piramitlerin yüksekliğini ölçmek için bir yöntem geliştirmiştir. Bu yöntemde, bir sopa yardımıyla gölge uzunluğunu kullanarak, nesnelerin yüksekliğini hesaplamıştır.

Doğrusal Orantı: Thales, orantılar yöntemini keşfetmiş ve bu yöntemi hem geometri hem de mühendislik uygulamalarında kullanmıştır.

Educacion Plastica y Visual

Thales’in bu katkıları, soyut geometrinin gelişimine büyük bir ivme kazandırmış ve Öklid’in "Elementler" adlı eserine temel oluşturmuştur.^[2]

Astronomi

Thales'in en bilinen astronomi başarısı, MÖ 28 Mayıs 585’te gerçekleşen Güneş tutulmasını tahmin etmesidir. Mezopotamya kaynaklarından yararlanarak bu düzeni matematiksel bir yaklaşımla açıklamaya çalışmıştır.

Gemilerde Yıldız Kullanımı:

Denizcilere navigasyon için Küçük Ayı takım yıldızını kullanmalarını söylemiştir.

Güneş ve Ay Tutulmaları:

Agora Bilim Pazarı

Sonlu Matematik

• Boyut: 21,5*27,5
• Sayfa Sayısı: 670
• Basım: 12
• ISBN No: 9786053557449

Devamını Göster

₺836.00

Satın Al Tüm Ürünler

Ay tutulmalarının, Dünya’nın Ay ile Güneş arasına girmesiyle gerçekleştiğini ifade eden ilk düşünürlerden biridir.

Takvim Düzenlemesi:

Thales’in, Mısır’daki takvim sisteminden esinlenerek mevsimsel döngüleri anlamaya çalıştığı düşünülmektedir.

Mühendislik ve Uygulamalı Bilimler

Thales’in mühendislik alanında da katkılarda bulunduğu bilinmektedir. Herodotos’un aktardığına göre, Thales, bir nehrin akışını değiştirmek için bir kanal inşa ederek Lidya Kralı Alyattes’e yardım etmiştir. Ayrıca, Thales’in su taşkınlarını kontrol etme ve sulama sistemleri tasarlama konusunda bilgi sahibi olduğu düşünülmektedir.

Mirası ve Gelecek Nesillere Etkisi

Thales’in çalışmaları, felsefe ve bilim tarihinde devrim niteliğindedir. Onun suyu evrenin ana maddesi olarak tanımlaması, rasyonel düşüncenin başlangıcını temsil ederken, matematik ve astronomideki katkıları bilimsel yöntemin temelini oluşturmuştur. Thales’in mirası, özellikle İyonya okulunun diğer düşünürleri (Anaksimandros ve Anaksimenes) üzerinde etkili olmuş ve doğa felsefesinin gelişimine öncülük etmiştir.

Aristoteles, Thales’i Batı felsefesinin başlangıç noktası olarak kabul etmiş ve onu "ilk filozof" olarak tanımlamıştır. Ayrıca, Thales’in matematikteki keşifleri, daha sonra Pisagor ve Öklid gibi isimlerin çalışmalarında etkisini göstermiştir. Astronomik keşifleri ise Hipparkos ve Ptolemaios gibi bilim insanları için temel olmuştur.

Thales, yalnızca bir filozof değil, aynı zamanda bir bilim insanı, matematikçi, astronom ve mühendis olarak tarihin en önemli figürlerinden biri olmuştur. Doğa olaylarını rasyonel bir zeminde açıklaması, onun modern bilimsel düşüncenin temel taşlarından biri olarak kabul edilmesini sağlamıştır. Thales’in hayatı ve çalışmaları, insanlık tarihindeki entelektüel ilerlemenin başlangıç noktası olarak büyük bir öneme sahiptir. Bu nedenle, onun mirası yalnızca Antik Yunan dünyasıyla sınırlı kalmamış, çağlar boyunca bilimsel düşüncenin temelinde varlığını sürdürmüştür.

Wikimedia Commons

Anaksimandros

Anaksimandros (MÖ 610-546), Miletos Okulu'nun ikinci temsilcisi olup Thales'in öğrencisidir. Çok yönlü bir kişiliğe sahip olan Anaksimandros, aynı zamanda bir astronom, matematikçi, devlet adamı ve haritacıdır. Doğa Üzerine (Peri Physeos) adlı denemeyi kaleme almış fakat bu eserin çok küçük kısmı günümüze ulaşabilmiştir. Böylece görüşlerini kaleme alan ve bir kısmı bize ulaşan ilk filozoftur. Thales gibi, evrendeki çokluğun ardında bir birlik olduğunu savunan filozof, bu birliğin temelini oluşturan "arkhe" kavramını benimsemiştir. Ancak, hocası Thales'in aksine, arkhenin su olamayacağını ileri sürmüştür.^[3]

Anaksimandros'un Güneş saatini Yunan'a getiren ilk kişi olduğu, ayrıca yıl içinde Güneş saatindeki gölgelerin uzunluğunun değişimini gözlemleyerek ekliptiğin eğimini bulmuş olduğu söylenmektedir. Ek olarak, gök cisimlerinin Dünya'dan uzaklıkları hakkında bir takım tahminlerde bulunduğu söylenir.^[7]

Gemiciliğin ve ticaretin çok yoğun olduğu İyonya'da yaşayan Anaksimandros, denizciliğin getirdiği coğrafya bilgisini kullanarak duyulan ihtiyaç gereği Yunanlılarda bir dünya haritası yapan ilk kişidir.

Arkhesi

Anaksimandros, doğadaki zıtlıkları (soğuk-sıcak, ıslak-kuru) gözlemlemiş ve bu zıtlıkların su gibi belirli bir maddeden türeyemeyeceğini savunmuştur. Ona göre su, nicelik bakımından sınırlı bir madde olduğundan, sonsuz sayıda evrenleri meydana getiren sınırsız varlık kütlesini oluşturamaz. Bu nedenle, arkhenin zıtlıkların oluşmasına olanak tanıyacak, nitelik bakımından belirsiz ve nicelik bakımından sınırsız bir ilke olması gerektiğini ifade etmiştir. Bu ilkeye "apeiron" adını vermiştir.^[1]

Her zaman genç, diri, her zaman canlı ve ezeli-ebedi olarak hareketli olan apeirondan önce ayrılma veya kopma yoluyla sıcak ve soğuk çıkmıştır.^[2] Evren, bu zıtlıkların etkileşimi sonucu oluşmuştur. Apeiron, hareket ve değişme gücü sayesinde bütün varlıkları meyda­na getirmekte veya bütün varlıklara dönüşmektedir.

Evren Hakkındaki Görüşleri

Anaksimandros'a gelinceye kadar birçok medeniyetteki genel kanı Dünya'nın altında onun düşmesini engelleyecek bazı varlıkların olduğuydu. Dünya'nın kaplumbağanın üstünde, filin sırtında olduğunu düşünen medeniyetler bulunuyordu. Hocası Thales ise dünyanın tepsi şeklinde olduğunu ve altındaki su sayesinde düşmediğini söyledi. Güneşin batıdan batıp sonraki gün doğudan doğmasını batıdan batan güneşin yandan geri dönerek tekrar doğuya gel­diği, ancak dünyanın kuzeyinde bulunan dağlardan ötürü onun bu ge­ri dönüşünü göremediğimizi ortaya atılmıştı. Anaksimandros ise evren hakkında çağının çok ötesinde radikal görüşler ileri sürmüştür. Ona göre Dünya, genişliği yüksekliğinin üç katı olan silindir şeklindedir, boşlukta durur ve evrenin merkezinde bulunur. Güneşin hareketini ise batıdan batan güneşin silindir dünyanın altından dolaşarak sonraki gün doğudan doğması şeklinde açıklar.

Evrim Düşüncesi

Anaksimandros, evrimsel biyoloji ile ilgili ilk somut görüşleri ortaya koymuştur. Canlılığın suda başladığını, insanın atalarının balığın karnında doğduğu ve kendine bakacak olgunluğa geldikten sonra karaya çıktığını söylemiştir. Her ne kadar Anaksimandros'un görüşleri modern evrimsel biyolojiyle doğrudan uyuşmasa da canlılığın suda başladığını belirtmesi ve mitoloji yerine doğal bir açıklama getirmesi bakımından değerlidir.^[1]

Ahlaki Doğa Algısı

Anaksimandros, doğa içerisindeki mücadeleyi, var olmayı ve yok olmayı kozmik bir adalet yasasına bağlamıştır. Ona göre dünyadaki varlıklar arasında üstünlük mücadeleleri bir tür "haksızlık" (adikia) teşkil eder. Ancak bu haksızlık, zamanla karşıt bir süreçle dengelenir; yani üstün gelinen varlıklar, bir süre sonra üstün gelenlere karşı üstünlük kurar ve böylece evrensel bir denge sağlanmış olur. Aynı şekilde Anaksimandros'a göre var olmak bir başkasının hakkını gasp etmektir. Var olmak için başkasının varlığını ortadan kaldıran kefaretini ortadan kaldırılmayla öder. Örneğin, bir hayvan var olmak için toprağı, suyu, havayı onlardan bir parça alarak kullanır ve bunun bedelini kendisinin ortadan kaldırılmasıyla öder. Daha sonra bu alınan parçalar yine aperiona döner. Bu döngüsel süreç, Anaksimandros'un kozmolojik anlayışında merkezi bir rol oynar ve "kozmik adalet" fikrini yansıtır. Bu fikirle görmekteyiz ki, her ne kadar Miletli Antik Yunan filozofları rasyonel düşünceye geçişin sembolü olarak görülse de onların evren tasvirlerinde Yunan geleneğinden etkilenmiş oldukları açıktır.^[1]

Mirası ve Etkisi

Anaksimandros dünyanın, evrenin, canlıların nasıl oluştuğunu bilimsel olarak ele alan ilk kişidir. Onun gözlem ve akıl yürütmeye dayalı bilimsel yaklaşımı daha sonrasında gelecek olan birçok filozofu etkilemiştir. Aperion'dan zıtlıkların çıkması ve etkileşimi daha sonra gelen Heraklitos tarafından benimsenmiştir. O şüphesiz ki Yunan'ın ilk gerçek doğa bilginiydi.

Wikimedia Commons

Anaksimenes

Anaksimenes (MÖ 585-525), Antik Yunan’ın Milet Okulu’na mensup önemli bir filozoftur. Düşünceleriyle doğa felsefesinin gelişmesinde büyük rol oynamıştır. Thales ve Anaksimandros'un ardından gelen Anaksimenes, evrenin temel ilkesi (arkhe) üzerine çalışmış ve bu ilkenin "hava" olduğunu savunmuştur. Onun bu görüşü, hem kendinden öncekilerin fikirlerine bir yanıt hem de kendi özgün düşüncesinin bir yansımasıdır.

Anaksimenes, İyonya’nın önemli ticaret ve kültür merkezi Miletos’ta doğup yaşamıştır. Thales’in suyu, Anaksimandros’un ise sınırsız olanı (apeiron) arkhe olarak görmesi, doğa felsefesinde temel soruları gündeme getirmiştir: Evreni oluşturan temel madde nedir ve bu madde nasıl başka şeylere dönüşür? Anaksimenes bu sorulara kendi özgün cevabını vererek havanın bu dönüşüm sürecinde yapı taşı olduğunu ileri sürmüştür.^[3]

Arkhesi

Anaksimenes’e göre evrenin temeli "hava"dır. Havanın seçilmesinin önemli bir nedeni, onun gözlemlenebilir bir madde olması ve sürekli bir hareket ve dönüşüm içinde bulunmasıdır. Aynı zamanda hava tıpkı su gibi yaşam kaynağıdır. Fakat havanın kapladığı alan sudan daha geniştir. Havanın fırtınaları sudan daha şiddetlidir. Yaşayan varlıklar için de sudan daha önemlidir.

Anaksimenes'e göre her şey havadan oluşmuştur. Hava sıkışıp gevşeyerek dönüşüm geçirir. Hava gevşerse ateş olur, sıkışırsa buhar olur. Bu buhar daha çok sıkışırsa su olur. Su sıkışırsa çamur, daha çok sıkışırsa toprak, daha çok sıkışırsa taş olur. Yani Anaksimenes'e göre ateş, su ve toprak sadece havanın sıkışıp gevşemesi ile meydana gelir.^[5]

Ayrıca Anaksimenes'e göre hava, yalnızca maddi değil, aynı zamanda ruhani bir varlıktır. İnsan ruhu bedeni nasıl canlı tutuyorsa, hava da evreni canlı tutar. Evrenin ilahi bir düzen taşıdığını düşünmesinden ötürü panteizme yakın bir düşüncededir diyebiliriz. Çıkarımları her ne kadar gözlemlere dayansa da deneysel bir temelden yoksundur, spekülatifdir.^[8]

Bilime Katkıları

Anaksimenes’in görüşleri sadece doğa felsefesiyle sınırlı kalmamış, aynı zamanda erken bilimsel düşüncenin gelişimine de katkıda bulunmuştur. Örneğin, havanın farklı yoğunluklarda değişim göstererek doğayı açıklaması, maddenin doğasını anlamaya yönelik ilk sistematik yaklaşımlardan biri olarak değerlendirilebilir.

Anaksimenes ayrıca doğa olaylarını doğrudan gözlemlerle açıklamaya çalışmıştır. Örneğin, gökkuşağını tanrısal bir fenomen yerine, güneş ışığının nemli hava ile etkileşimi sonucu oluştuğunu öne sürmüştür. Bu yaklaşım, doğayı mitolojik açıklamalardan arındırma yönünde muazzam bir adımdır.^[8]

Doğa Görüşleri

Dünya Üzerine: Anaksimenes'e göre dünya düz ve yuvarlak bir disk şeklindedir. Bu disk, hava yardımıyla boşlukta durur.

Kozmoloji Üzerine: Güneş, ay, yıldızlar ve diğer gök cisimleri; sıkışan havanın oluşturduğu ateşten doğmuşlardır ve havanın hareketi sayesinde belirli bir düzende hareket ederler.

Hava Olayları Üzerine: Bulutlar, havanın yoğunlaşması ile oluşur. Bulutlar daha da yoğunlaşarak sıvı hale dönüşür. Yıldırımlar için de havanın hızlı hareketinden meydana geldiklerini söylemiştir.

Felsefi Mirası

Anaksimenes’in düşünceleri, sonraki dönem filozofları için önemli bir referans noktası olmuştur. Özellikle maddenin dönüşümü fikri, Empedokles, Anaksagoras ve Demokritos gibi filozofların çalışmalarını etkilemiştir. Onun "hava"yı temel ilke olarak seçmesi, doğanın rasyonel yollarla açıklanabileceği fikrini güçlendirmiştir.

Sonuç

Thales, Anaksimandros ve Anaksimenes'in doğayı anlamaya yönelik düşünsel katkılarıyla, felsefenin temellerini atmış ve sonraki kuşakların bilimsel düşünceye olan yaklaşımını şekillendirmiştir. Bu düşünürler, evrenin temel ilkelerini (arkhe) belirlerken, felsefi ve bilimsel soruları birbirine yakınlaştırmış ve hem Antik Yunan'da hem de sonraki düşünsel dönemlerde büyük etki bırakmıştır. Onların katkıları, insanlık tarihinin entelektüel evriminde önemli bir temel olmuştur. Yunan felsesinini bu erken temelleri, çağlar boyunca hem Batı düşüncesine hem de diğer kültürlerin entelektüel yapılarında derin izler bırakmıştır.