Bir Osmanlı Aydını: Münif Paşa Kimdir?

Münif Paşa, Ayıntab (Günümüzde Gaziantep) ulemasından müftü Abdünnâfî Efendi’nin oğludur. 1246 Muharrem ayı başında (Günümüzde 1830 Haziran sonu) Ayıntab’da dünyaya geldi. Her ne kadar o dönem için geri kalmış bir sistem olsa da İptidaî ulûmu ve Farsça’yı Ayıntab Nur-i Osmanî Medresesi’nde okumuştur. Babası Abdünnâfî Efendi, Mehmed Ali Paşa’nın oğlu İbrahim Paşa tarafından çocuklarına Farsça okutmak üzere Mısır’a götürülünce o da babasıyla Mısır’a gitti ve tahsiline Mısır’da Kasr-ı Âlî Mektebi’nde devam etti. İran elitlerinden olan Mirza Senglah’dan Farsça, diğer ulemadan Arapça tahsili alabilecek kadar iyi bir eğitim almıştır. Kasr-ı Âlî’den döndüğünde ise Emeviye Medreselerinde Arapça, Farsça, Coğrafya, Tarih, Edebiyat derslerini tahsil etti. Bu bilgilerine daha sonraki tarihte, hâmisi olan Kemal Paşa’nın Berlin sefâretine tayiniyle (1855) orada Darülfünûn’a devam ederek üç sene zarfında Almanca’yı öğrendi, eğtiminden aldıklarına daha sonra Hikmet-i Tabîiyye, Hukuk-u Beyneddüvel ve Tedbîr-i Memleket’i ekledi. Berlin’e gitmeden önce Bâb-ı Âlî Tercüme Odası’na girmiş, orada mütercim Tahir Ömerzâde Halis Efendi’nin delâleti ve yabancı diller öğretmeni Prusya’lı Emin Efendi’nin (Asıl adıyla Emil Schultz 1825 yılında Alman bir çiftçi olan Hermann Schultz’un oğlu olarak Sören’de doğdu. Liseden mezun olmasının ardından Rostock Üniversitesi’nde ilahiyat, felsefe ve hukuk eğitimi almıştır. Mezuniyetinin ardından Cambridge Üniversitesi’nde ve Norwich’te bulunan “Büyük Mektep” isimli bir okulda ve Fransa’da bir lisede hocalık yapmıştır.) gayretiyle Fransızca’yı da öğrenmişti. Bu eğitimlerin yanı sıra nereden öğrendiğine dair bir kaynağımızın olmadığı Rumca’yı dil haznesine eklemiş gözüküyor. Batı dilleri hususundaki bilgisine gelince, onun uzun seneler Tercüme Odası’nda bulunmuş ve birinci mütercim olarak vazife görmüş olması dolayısıyla Fransızca’ya, Berlin Üniversitesi’nde tahsilini tamamlaması hasebiyle ise Almanca’ya bu derece hakim olması normal gözüküyor. Münif Paşa’nın İngilizce ve Rumca’yı nereden bildiğine dair elimizde sadece yarım kaldığından bahsedilen İngiltere Tarihi’nin hâricinde başka bir kaynağa sahip değiliz.

Elbette devamlı olarak ‘ilim ve fen’ vurgusu yapan, fakat pozitif bilimleri övmesi dışında onlarla pek ilgilenmeyen Münif Paşa’nın bilimsel zihniyete sahip biri olduğu belli oranda söylenebilir. Bu anlamda olmak üzere toplumda bilimin yaygınlaştırılması, herkesin az çok bilgili olması, kısaca “ eğitimin genelleştirilip topluma mal edilmesi” anlamında olmak üzere ona ‘Aydınlanmacı’ diyebiliriz. Bu anlamdaki Aydınlanmacılara baktığımızda, onların genel olarak geniş sayılabilecek bir alanda fikir yürüttüklerini görüyoruz. Aynı özellik Münif Paşa için de geçerlidir. Onun uğraştığı alanlar içinde Hukuk, İktisat, Felsefe, Mantık, Ahlâk, Edebiyat ve Dil sayılabilir. Toplumun ilerlemesi için uğraşan, “okuma yazmanın kolaylaştırılması için” Arap alfabesinin Türkçeye revize edilmesi için ıslah edilmesi gerektiğini düşünen, bu konuda önerileri olan Münif Paşa’nın memuriyet hayatına bakalım.

Aralık 1850'de Şam eyaleti Meclis-i Kebiri kalemine 21 yaşında atandı. 1268 senesi sonlarında buradan istifa ederek Ocak 1853'te Bâb-ı Alî Tercüme Odası’na kabul olunarak burada göreve başladı. 1854 Temmuz’da 1750 kuruş maaşla Gelibolu Asâkir-i Muavine Komisyonu başkâtipliğine, 1855 Temmuz başında Kemâl Paşa’nın Berlin sefâretine tâyininde onunla ikinci kâtip olarak görev aldı. Bunu tâkiben kendisine rütbe-i sâlise verilmiştir. 1857 Haziran/Temmuz’da buradan ayrılarak (Berlin’de kaldığı sürece Üniversitede derslere devam ederek Almanca’yı öğrendi. tekrar Bâb-ı Âlî Tercüme Odası’na döndü, bu sırada İngiltere Tarihine ve İngilizceye başladığı düşünülür. (Memuriyet yılları detaylar ve atanmalarla dolu olduğu için burayı kısa keseceğim.) Şimdi biraz kendisinin kişiliğini, hakkında yazılanları ve yaptıklarını irdeleyelim.

Bir Sultan olarak II. Abdülhamid’in ‘yenilik ve terakki’ taraftarı olan Münif Paşa’ya karşı olması ve devletin sürekliliği için onu gerektiğinde takip ettirmesi normal sayılabilir. Zamanın hukuk sistemi olan ‘fıkh’a karşı “ lâikliği” savunan Ali Suavi’nin Münif Paşa’ya karşı oluşu, onu Protestanlıkla suçlaması anlaşılması oldukça zor bir durumdur. Siyasî olan karşı çıkmayı fikre karşı çıkma saymazsak, Münif Paşa’ya Ali Suavi’den başka karşı çıkan görülmüyor. Bir de ondan pek övgüyle bahsetmeyen Ali Fuat’tan söz etmek gerekir ki, onun söylediklerini de pek aleyhinde saymamak mümkündür. Onun ‘sadakat ve ubudiyetle müftehir’ olduğunu kabul etsek bile bu durum, gerektiğinde fikirlerini serdetmesine, hatta düşündüğünü padişahın yüzüne karşı söylemesine engel değildir. Şöyle bir olay buna örnek olarak gösterilebilir: Padişahın, Ali Fuat’ın Münif Paşa olduğunu tahmin ettiği bir zâta tevbihname (yerme yazısı)’si var. Anadolu’da devam etmekte olan Ermeni meselesi yüzünden Batılı devletler tarafından sıkıştırıldığı bir sırada II. Abdülhamit Münif Paşa’yı çağırarak fikrini soruyor, oda “ emr-i terakki ülûm ü fûnun ile ve m ektepten çıkmış diplomalı efendilerin istihdamıyla hasıl olur” diyerek padişahın verilen kararlara uymadığından şikayetle “bir hasta için celbolunan(çağırılan) hekimin vereceği ilâcı o hastanın mutlaka kullanması lazım gelir” cevabını verir.

Kurduğu Cemiyet-i İlmiye-i Osmaniye’yi ve Mecmua-i Fünun dergisini (1862) Abdulaziz kapattı. II. Abdulhamid’in maarif ve ticaret nazırlığını yaptı. Dergisini tekrar çıkardı, dergide “yıldız böceği” dediği için dergi ikinci defa kapatıldı. Ruznamei Ceridei Havadis’te yazdı. Yazılarında bilimci idi. Dergisinde Yunan filozoflarını tanıtan dizi yazı yayımladı. Fenelon, Fontanelle, Voltaire’den çeviriler yaptı. Eserleri: Muhaveratı Hikemiyye, Telhisi Hikmeti Hukuk, Hikmeti Hukuk, Dasitani Ali Osman, İlmi Servet.

Eğitime büyük değer veren Münif Paşa, cemiyetin bünyesinde bir kütüphane ve kıraathane açması, dârülfünunda halk dersleri başlatması gibi teori ve pratikte birçok faaliyette bulunmuştur. Temel eğitimle ilgili görüşlerini ortaya koyduğu “Ehemmiyet-i Terbiye-i Sıbyân” isimli makalesi Türkçede modern pedagojiye dair ilk deneme olarak değerlendirilmektedir. Arap harflerinin ıslahı meselesi de ilk defa onun tarafından gündeme getirilmiştir. Çocukların Türkçeyi kolaylıkla okuyup yazabilmelerini ve pozitif bilimlere başlangıç teşkil eden dersleri okumalarını sağlayacak bir usul ve program uygulanmasını teklif etmiştir. Başta okul ve kitap olmak üzere mecmua, gazete gibi yayın organlarını da birer “intişâr-ı maârif” aracı olarak gören Münif Paşa, özellikle kızların eğitilmesi gerektiğini yazılarında ve icraatında göstermek suretiyle bu konunun da öncülerinden olmuştur. Bu bağlamda nâzırlığı esnasında 3 Mart 1880’de idâdî seviyesinde bir kız mektebi açılmıştır. Ayrıca Maarif nâzırlığı sırasında Kıbrıs’ta bir kız mektebinin açılmasına ilişkin çalışmalar başlatılmıştır. Batılı manada eğitimde sunduğu alternatif çözüm önerileri, Tanzimat rejimi ve yenileşme hareketlerinin zemininin hazırlaması, ilim ve eğitimin önemini örnek, izah ve uygulamalarıyla zenginleştirmesi hasebiyle Türk fikir ve eğitim tarihinde kazandığı yeri sonuna kadar hak etmiştir.Münif Paşa, şair olarak Divan edebiyatı geleneğine uygun eserler kaleme almıştır. Nazım biçimi ve şekil özellikleri bakımından eserleri klasik şiire yakın dursa da kullandığı dil ve üsluptaki sadelik dikkat çekmiştir. Osmanlı Devleti’nin 600. kuruluş yıl dönümü münasebetiyle kaleme alınmış manzum bir eser olup Osman Gazi’den II. Abdülhamid’e kadar otuz dört padişah dönemindeki önemli hadiseleri içeren Dâstân-ı Âl-i Osman’a egemen olan halk edebiyatı dili, Münif Paşa’nın seçtiği nazım şeklinin, üslûbuna nasıl doğrudan yansıdığının en açık kanıtıdır. Münif Paşa, kaleme aldığı ilmî, edebî, fennî çalışmalarının yanında eğitim alanında hayata geçirdiği uygulamalarla Türk kültürü ve toplumunun gelişiminde öncü isimlerden biri olmuş, kendinden sonra gelen aydın çevreler üzerinde yapıcı etkiler bırakmıştır.