Bir Adalet Kurbanı

Boğazlıyan Kaymakamı Kemal Bey: Bir Adalet Kurbanı

Osmanlı İmparatorluğu’nun son döneminde görev yapmış önemli bir bürokrat olan Boğazlıyan Kaymakamı Kemal Bey, özellikle Ermeni Tehciri sırasında aldığı kararlar ve bu kararlar sebebiyle idam edilmesiyle Türk tarihinin trajik figürlerinden biri olarak kabul edilir. Kemal Bey’in hayatı, görev anlayışı ve yargılanma süreci, hem dönemin iç dinamiklerini hem de İttihat ve Terakki yönetimi ile sonrasındaki gelişmeleri anlamak açısından önemlidir.

Hayatı ve Memuriyet Kariyeri

Asıl adı Mehmed Kemal olan Kemal Bey, 1884 yılında Beyrut’ta doğmuştur. Ailesi Osmanlı bürokrasisinde görevliydi. Genç yaşta İstanbul’a gelerek Mekteb-i Mülkiye’den mezun oldu. Eğitimini tamamladıktan sonra Osmanlı idari sisteminde çeşitli görevlerde bulundu. Memuriyet hayatına mutasarrıflıklarda ve kaymakamlıklarda başlayan Kemal Bey, kısa sürede disiplinli, çalışkan ve vatansever biri olarak dikkat çekti.

1915 yılında, Yozgat sancağına bağlı olan Boğazlıyan’a kaymakam olarak atandı. Bu görev sırasında, Osmanlı hükümetinin Ermeni Tehciri politikası çerçevesinde Boğazlıyan’daki Ermeni nüfusun sevk ve iskânıyla ilgilendi.

Ermeni Tehciri ve Görev Süreci

I. Dünya Savaşı sırasında Osmanlı Devleti, özellikle doğu vilayetlerinde Ermeni isyanlarını bastırmak ve cephe gerisinde güvenliği sağlamak amacıyla 1915 yılında Tehcir Kanunu’nu yürürlüğe koydu. Bu kanunla birlikte Anadolu’nun birçok bölgesindeki Ermeni nüfus Suriye ve çevresine zorunlu göçe tabi tutuldu. Bu süreçte birçok trajik olay yaşandı ve bu olaylardan bazıları yerel yöneticilerin keyfi tutumlarıyla daha da ağırlaştı.

Kemal Bey’in Boğazlıyan’daki görevi sırasında tehciri uygulamakla yükümlü olduğu dönemde, bu süreçte bazı Ermeni vatandaşların haksız yere öldürüldüğü iddia edildi. Kemal Bey’in ise, tehciri yürütürken emir-komuta zinciri içinde hareket ettiği ve doğrudan emirleri yerine getirdiği savunulmuştur.

Yargılanması ve İdamı

Mondros Mütarekesi'nin ardından İstanbul, İtilaf Devletleri tarafından işgal edildi. İşgal kuvvetleri, Osmanlı hükümetine baskı yaparak savaş döneminde tehcir uygulamasında görev almış birçok İttihat ve Terakki mensubunun ve bürokratın yargılanmasını talep etti. Bu bağlamda kurulan Divan-ı Harb-i Örfi mahkemelerinde birçok isim yargılandı.

Kemal Bey de bu mahkemede yargılananlar arasındaydı. Yargılama süreci oldukça tartışmalı geçti. Mahkemede yeterli delil ve objektif tanıklık bulunmamasına rağmen, siyasi baskılarla Kemal Bey suçlu bulunarak idama mahkûm edildi. 10 Nisan 1919 tarihinde İstanbul Beyazıt Meydanı'nda idam edildi. İdamı sırasında sergilediği vakur duruş, halk arasında büyük bir infial uyandırdı.

Milli Kahraman İlan Edilmesi

Cumhuriyet’in ilanından sonra, özellikle Mustafa Kemal Atatürk ve Cumhuriyet kadroları, Kemal Bey’i bir “adalet kurbanı” olarak andılar. 1922 yılında TBMM tarafından resmen "şehit" ilan edildi ve ailesine maaş bağlandı. Onun adı, Cumhuriyet döneminde birçok okul, cadde ve meydana verilerek yaşatılmaya devam etti.

Kemal Bey’in cenazesi daha sonra İstanbul’dan alınarak Cebeci Asri Mezarlığı’na nakledildi. Anısını yaşatmak için heykelleri dikildi ve çeşitli şehirlerde adına anma programları düzenlendi.

Tarihî Açıdan Önemi ve Yorumlar

Kemal Bey’in idamı, Osmanlı’nın son döneminde yaşanan büyük çöküşün, adaletin siyasallaşmasının ve yabancı baskılarla alınan kararların sembolü haline gelmiştir. Onun şahsında, birçok Osmanlı bürokratının yaşadığı trajediler ve dönemin karmaşık siyasal yapısı görünür hale gelmektedir.

Bazı tarihçiler, Kemal Bey’in gerçekten sorumlu olduğu bir kısım olayların üstünün örtülmeye çalışıldığını iddia ederken; bazıları da onun tamamen günah keçisi yapıldığını ve aslında emir kulu olduğunu savunur. Her iki görüş de tarih yazımında önemli tartışmalara neden olmuştur.

Akçam, Taner. Ermeni Meselesi Hallolunmuştur: Osmanlı Belgelerinde Ermeni Tehciri. İstanbul: İletişim Yayınları, 2008.

2. Şimşir, Bilal N. İngiliz Belgelerinde Boğazlıyan Kaymakamı Kemal Bey. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1988.

3. Gürün, Kamuran. Ermeni Dosyası. Ankara: Remzi Kitabevi, 1983.