Anaksimandros Kimdir? Anaksimandros'un Öğretileri Nelerdir?

Anaksimandros (ya da Miletli Anaksimandros) Thales tarafından kurulan Milet Okulunun ikinci büyük filozofudur; filozof olmasının yanı sıra bir matematikçi, devlet adamı, astronom, doğa bilgini ve kartograftır. ^[1] Carlo Rovelli gibi bazı önemli isimler tarafından bilimsel düşüncenin babası olarak görülmektedir. Yaşadığı tarihler tam olarak belli olmasa da İÖ 610 yılında doğduğu ^[2] ve İÖ 547 yılında, 63 yaşında öldüğü tahmin edilir. Ayrıca Miletlilerin Karadeniz’deki bir kolonisi olan Apollonia’nın başında bulunduğu söylenmektedir. ^[1]

Anaksimandros ‘Doğa Üzerine’ (Bu başlık muhtemelen onun tarafından verilmemiştir.) ^[1] adında bir kitap yazmıştır. Fakat bu eserden geriye, ünlü Aristoteles yorumcusu Simplikios sayesinde bize ulaşan tek bir paragraf kalmıştır. ^[3]

İlk Yunan kartografı olan Anaksimandros, tarihi çok daha eskiye dayanmasına rağmen haritacılık konusunda çok önemli bir yere sahiptir. Zira ondan önce Eski Mısır ve Babil’de de gerçekleştirilen bu faaliyet, daha bölgesel bir şekilde gerçekleştiriliyordu. Öte yandan Anaksimandros çok daha geniş bir bakış açısıyla ilerleyerek bir Dünya haritası yapmıştır. Bu haritada Avrupa, Asya, Libya; Akdeniz, Karadeniz; Nil Nehri ve Phaselis Nehri bulunur. ^[1]

Antik Yunan’a güneş saatini (gnomon) getiren kişidir. Ayrıca güneş saatindeki yıl içindeki gölge boyu değişimlerini inceleyerek ekliptiğin eğimini bulmuştur. ^[1] Tüm bu bilgilerden anlaşılıyor ki Anaksimandros son derece meraklı, çok yönlü, evrensel ve bilimsel düşünen bir filozoftur.

Anaksimandros’un Felsefi Öğretileri

Anaksimandros’un hocası Thales’in başlattığı ‘evrenin anamaddesi’ tartışmasında hem Thales’in cevabına hem de diğer ardıllarının cevabına kıyasla çok ayrıksı bir cevap verir. Zira Thales her şeyi oluşturan anamaddenin su olduğunu, Herakleitos ateş olduğunu, Anaksimenes ise hava olduğunu savunurken, Anaksimandros eğer bunlardan herhangi biri anamadde olsaydı zıttının var olmasının mümkün olmayacağı için (mesela suyun ateşi, ateşin de suyu yok etme eğilimi olduğu için birbirlerinden çıkamayacaklarını düşündüğü için) anamaddenin, bu kozmik çatışmada tarafsız bir töz olması gerektiğini söyler. Bu tarafsız anamaddenin ‘Apeiron’ olduğunu söyler.

Apeiron Yunancada hem nicelik açısından sınırsız hem de nitelik açısından belirsiz anlamına gelir. Anaksimandros’un bu kelimeyi ilk anlamda mı, ikinci anlamda mı yoksa her iki anlamda mı kullandığı muğlak ve tartışmalıdır ve burada felsefesi hakkında çeşitli yorumlar ortaya çıkar. ^[1] Ben burada hiçbir görüşü benimsemeyeceğim bunun yerine kısaca her bir tarafın düşünce sürecinden bahsedeceğim.

Anaksimandros sonsuz sayıda evrenin olduğunu savunmuştur. Buradan iki anlam çıkabilir: İlki aynı anda sonsuz sayıda evrenin var olduğu, ikincisi ise bu evrenlerin aynı anda değil sırayla var olup daha sonra ortadan kalkıp yerlerini sıradakine verdikleri.

Eğer ilk anlam kastedilmiş ise, Apeiron’un niceliksel açıdan sonsuz anlamında kullanıldığı açıktır fakat ikinci anlam için bu geçerli değildir. Apeiron’un niteliksel açıdan belirsiz anlamında kullanıldığını öne sürenler, Anaksimandros’un Apeiron’u düşünürken daha çok biraz önce bahsettiğim ‘kozmik çatışmadaki tarafsızlığı’ üzerine odaklandığını savunuyorlar. ^[1]

‘Var olan şeylerin anamaddesi Apeiron’dur. Şeyler ondan meydana gelir ve zorunlu olarak onda ortadan kalkarlar, çünkü onlar zamanın sırasına uygun olarak birbirlerine karşı işlemiş oldukları suçların cezasını çekmelidirler.’

Yazdığı bu metinde Anaksimandros, var olmanın bir suç olduğundan ve cezasının da ortadan kalkmak olduğundan bahseder. Var olan şey, salt var olma eylemini gerçekleştirerek, başka bir şey yerine var olduğu için suç işlemektedir ve bunun cezası ya da telafisi olarak da, zamanı geldiğinde, zorunlu olarak varlıktan çıkmalıdır, böylece adalet ¬(öncesiz-sonrasız sabit sınırları geçmeme anlamında adalet) sağlanır. Anaksimandros burada her ne kadar ‘adalet’, ‘suç’ ve ‘ceza’ gibi ifadeler kullansa da bahsedilen yasa bir tür hukuk ya da evrensel bir ahlak yasası değil, daha çok bir doğa yasası olarak karşımıza çıkar.

Anaksimandros diğer maddelerin Apeiron’dan nasıl çıktığı hakkında detaylı bir anlatım sunmuştur: Önce sıcak ve soğuk olanın zıtlığı, Apeiron’dan çıkarak, vuku bulur; daha sonra sıcak ve soğuk olandan ıslak olan veya su ve hemen ardından kuru olan veya toprak vuku bulmuştur. Evrenin merkezinde toprak ve toprağın üstünde su bulunur, bu su buharlaşır ve hava oluşur daha sonra yükselir, onun etrafını da ateş sarar. ^[1]

Anaksimandros’un Bilimsel Öğretileri

Anaksimandros zamanındaki diğer modellere kıyasla çok ayrıksı bir Dünya modeli ortaya atmıştır ve bu modelle başardığı en önemli şeylerden birisi tarih boyunca Dünya’nın ne olduğu hakkında yapılan mitolojik-dini spekülasyonları bir kenara atıp, Dünya’yı havada desteksiz asılı duran bir şey olarak düşünmesidir.

Dünya’nın şeklinin, genişliği yüksekliğinin 3 katı olan bir silindir olduğunu öne sürmüştür. Bu model ondan önceki en büyük otorite olan Thales’in ‘su üzerinde yüzen tepsi’ Dünya modeline kıyasla, hem Thales’in modelinde ortaya çıkan; Güneş’in nasıl batıdan batıp, doğudan doğduğu veya Güneş’in nasıl Dünya’nın altından geçtiği gibi birtakım sorunları çözmesi açısından hem de günümüzde kabul edilen Dünya modeline görece daha yakın olması bakımından önemli bir ilerlemedir.

Anaksimandros yalnızca Dünya’nın şekli üzerine değil aynı zamanda yıldızların şekli üzerine de kafa yormuştur. Yıldızların devasa tekerlekler sayesinde hareket ettiklerini, bu tekerler üzerinde delikler olduğunu ve bizim gördüklerimizin, bu deliklerden gözüken alevler olduğunu söylemiştir.

Bunun yanı sıra Anaksimandros Güneş’in, Ay’ın ve diğer yıldızların Dünya’ya ne kadar uzak olduğunu orantısal olarak bize sunmuştur. En uzak olan 27 ya da 28x uzaklık ile Güneş, daha sonra 18 ya da 19x ile Ay ve son olarak Dünya’dan 9 ya da 10x uzakta bulunan diğer yıldızlar. ^[3]

Evrim teorisi günümüzde çoğunlukla Lamarck ve Darwin gibi isimlere ithaf edilmesine rağmen düşüncenin kökeni çok daha eskiye dayanır ki Anaksimandros’da da bu kavramdan bahsedildiğini görüyoruz. Anaksimandros ilk canlılığın suda başladığını ve insanlar dahil tüm canlıların kökeninin bu suda yaşayan canlılardan geldiğini düşünmekteydi.

Onu bu düşünceye iten şeyin, yazdıklarının çok azının günümüze ulaşması sebebiyle, muğlak olmasına rağmen bazı güçlü tahminler yapılabilir. Anaksimandros’un başta toprağın üzerinde su olduğunu ve daha sonra su seviyesinin alçaldığını ve toprağın su üstüne çıktığını düşündüğünü görmüştük. Aynı zamanda onun zamanında artık su üstüne çıkmış olan kara parçalarında denizde yaşayan canlıların fosillerinin bulunması olgusu da onun bu teoriyi öne sürmesinin sebepleri arasında olabilir, zira bu olgular Dünya’daki canlılığın suda başladığına işaret ediyor. Bir diğer olasılık ise zamanındaki bazı toplumların ‘balık-insan’ gibi kavramları içeren efsanelerinden etkilenmiş olmasıdır fakat bu Anakimandros’un akılcı kişiliğiyle bağdaşmayan bir olasılıktır. ^[1].

Her ne olursa olsun Anaksimandros’un günümüzde bilim camiasında kabul edilen evrim teorisiyle bu kadar bağdaşan ve bu kadar isabetli bir görüşü Darwin’den 2400 yıl önce, günümüzden ise 2600 yıl önce düşünüp öne sürmüş olması kayda değerdir.

Anaksimandros’un Felsefe Tarihindeki Yeri

Homeros ve Hesiodos'dan sonra varlık ve doğayı bilimsel, natüralist ve akılcı bir metodla açıklama gayesiyle ayrılan Pre-sokratik felsefe geleneği, giderek daha akılcı seküler ve bilimsel açıklamalar öne sürmüştür. Anaksimandros Dünya’nın, diğer gökcisimlerinin ve Dünya’daki canlılığın gelişimi ve kökeni hakkında; dini-mitolojik unsurlarından kurtulmuş, natüralist, bilimsel ve akılcı metodolojiyle ilerleyerek varılmış sonuçlar öne sürmesi açısından bu geleneğin çok önemli bir temsilcisidir. Öte yandan Ahmet Arslan gibi bazı önemli isimler tarafından, Yunan dünyasının ilk doğa bilgini ve metafizikçisi olarak görülür.^[1]