Akılsız hücreler yaraları tamir edeceğini veya ne yapacağını nereden biliyor?

Olayın araba, fabrika, pilot kalem gibi insan yapımı nesneler ile bir ilgisi bulunmuyor. Bunlar, biyolojik yapılar olmadığı için gelişimsel ya da evrimsel değişimler için bilinçli bir müdahaleye muhtaçlar. Ama biyolojik canlılar böyle bir müdahaleye muhtaç değil. Bu tür yanlış benzetmeler, sizi yanlış çıkarıma götürecektir.

Yara tamiri, zigottan bebek oluşumu, tohumdan bitki oluşumu, tırtıldan kelebek oluşumu gibi bir bireyin ömrü boyunca geçirdiği bütün değişimler gelişimsel değişimlerdir ve Gelişim Biyolojisi alanında incelenir. Siz burada, gelişimsel süreçlerin nasıl oluştuğunu soruyorsunuz. Bu da evrimsel sürecin alanına giriyor. Evrimsel süreç, gelişimi de etkilemektedir ve bu tür değişimler Evrimsel Gelişim Biyolojisi (Evo-devo) alanında incelenir.

Dolayısı ile bu sorunun temel hatasını anlamak için temel evrim mantığını anlamak gerekecektir ve cevap, sorduğunuz buna benzer her soru için geçerli olacaktır.

Evrim ile yeni tanışan kişiler de "Canlıların hangi özellikleri evrimleştireceğini nereden bildiğini" soruyor. Anlamak için bir örnek verelim. Bir adada kalan ispinozlar düşünün. Her nesil geçişinde mutasyonlar gibi birçok faktör sayesinde rastgele bir şekilde çeşitlilik oluşuyor. Ancak adadaki besinler fazla derinde. Dolayısı ile o rastgele oluşan çeşitlilikte gagası kısa olanlar o besinlere çok ulaşamıyor. Hayatta kalmak da üremek de onlar için daha zor. Rastgele oluşan çeşitlilikte gagası uzun olanlar ise besine daha kolay ulaşıyor, daha kolay hayatta kalıp daha kolay ürüyor. Bu yüzden uzun gaga genlerini gelecek nesle daha kolay aktarıyor. Fark edebileceğiniz gibi bunu "bilerek" veya "bir akılla" yapmıyorlar. Doğal olarak genlerini gelecek nesle daha çok aktardıkları için sonraki nesilde daha uzun gagalı olanlar çoğunlukta oluyor. Hatta bir süre sonra bu çoğunluk o kadar çok olur ki adeta o özellik "sabitlenmiş" gibi görünür. Biz de sonradan baktığımız için sanki "bilerek" öyle yapıyorlar sanırız.

Doğada ise bu çeşitlilik ve çevre çok ama çok daha geniştir. Bu çeşitlilik, gelişimsel süreçler için de geçerli. Rastgele bir şekilde oluşan çeşitlilik, gelişimsel süreçlerde de bulunmaktadır ve doğada gelişimsel süreçleri "o şekilde yaşayanlar" daha kolay hayatta kalıp daha kolay ürüyorsa rastgele çeşitliliğin çevre ile etkileşimi sayesinde gelişimsel değişimler de evrimleşmektedir. Biz de sonradan baktığımız için "olağanüstü bir bilinç ile" öyle yaptıklarını sanırız.

Küçük bir not olsun: Bunun çok basitleştirilmiş bir anlatım olduğunu ve bu koca bilim sahalarının bundan çok daha kapsamlı bir şekilde çalıştıklarını ve bu olayları açıkladıklarını unutmayın. Ama temel mantığını anlamak, doğayı anlamak açısından önemlidir.

Sorunuz ve sayısız benzerleri, bilimsel ve fiziki gerçekliklerin yanlış algılanmasından kaynaklanıyor.

Sorunuza tek bir benzetimle cevap versem yeterli olacaktır: Tahta, ateşle buluşunca yanacağını nereden biliyorsa hücreler de öyle biliyor.

Bu benzetim, gerçekten konuyla ilgili her şeye cevap içeriyor ama aslında sorunuzdaki ya da benzetimdeki tüm kelimeler yanlış. Çünkü meseleye yaklaşım biçimimiz yanlış.

Diyoruz ki "hücreler, yapması gerektiği işi nereden biliyor?" Bu cümledeki her kelime yanlış anlaşılmış ve yanlış kullanılıyor.

"Yapması gerektiği": Hücreler herhangi bir şey yapması gerekmiyor ki. Zaten mevcut halleri, evrimsel dinamiklerle biçimlendiği için, herhangi bir bilinç, amaç, niyet gözetilmediği için belirli biçimlere girmişler ve belirli fiziksel faaliyetlerde bulunuyorlar. Bir şey gerektiği için öyle değiller, öyle oldukları için ortaya belirli düzen içeren yapılan çıkmış. Mesela bir bitki dokusu. Atomlar molekülleri, moleküller daha karmaşık yapıları, o karmaşık yapılar da hücreleri oluşturuyor. Bu oluşuma yanlış taraftan bakıyoruz. Sanki tüm bu karmaşık yapılar, belirli niyetlerle ve hedefe doğru gitmiş gibi konuşuyoruz. Meselenin yanlışlığı burada zaten.

"Yapması gerektiği işi": İş ne ki? Enerji üretmek mi mesela? O hücre, enerji üretmek için oluşmadı. Ortada bir amaç yok. Tahta, enerji üretmek için mi yanıyor? Hayır. Yapısı yanmaya uygun olduğu ve ateşle buluştuğu için yanıyor. Biz bu duruma diyoruz ki "tahta, yanacağını ve bu şekilde bize sıcaklık vereceğini nereden biliyor?" Evrimsel hiç bir oluşum, bilinçle biçimlenmez. Evrimsel dinamikler, çevresel değişiklikler canlı yapıyı bir seçilim özelliğine göre eler. Ortaya hayatta kalan çıkar. Yarın nasıl bir evrimsel ve çevresel durum ortaya çıkacağını bilemeyiz. O nedenle tahta, o tahtanın ait olduğu odun ve o odunsu bitki, sahip olduğu dokuyu, sıcaklık vermek için bilinçli biçimde mi biçimlendiriyor?

"işi biliyor?" Bilmek? Kim neyi biliyor? Bilmek, bir zihin, bir hafıza, bir deneyim, bir deneyim dağarcığı ve bilgi deposu var ise söz konusudur. Hücre hiç bir şey bilemez. Ya da hücrenin yapısındaki dna'nın bir kalıtım malzemesi olduğunu düşünürsek o kalıtım malzemesi sıradaki hücreye geçerek bilgiyi aktarır. Ama bu bilgi, bilinçle değil fiziksel ve evrimsel dinamiklerle aktarılır. Kitapla değil, postayla değil, niyetle değil, istekle vs. değil.

Bu pek garip görünen açıklamalarım, milyarlarca insanın evrensel ve fiziksel gerçeklere oluşturduğu çarpık bakışın özünü inceleme çabasından kaynaklanıyor. Evren, hücreler, gezegenler, tahta, atomlar hiç bir şey bilemez. Evrende, evrimde, bilimde niyet, amaç, bilinç vs. yok. Biliminsanları, bilimsel bulguları insanlara anlatırlarken benzetimler kuruyorlar ve biz bir şeyleri daha kolay anlayalım diye insani duyguları ve düşünsel olguları kullanıyorlar. Ama bu temelde yanlış. Mesela size kullanılmış en büyük hatalı söylemlerden biri hatırlatayım: "Canlılar, hayatta kalmak için evrim geçirirler". Bu o kadar yanlış bir söylem ki. Hiç bir canlı, bilinçli biçimde evrim geçirmez ki. Canlıların %99'u hayatta kalmaya çalışmaz bile. Hayatta olduklarının farkında bile değillerdir ki. Çünkü farkındalık, beyin gerektirir. O cümleyi de oluşturan tüm kelimeler yanlış kullanılmış. Hayatta kalmak için çaba sarf eden her canlının beyni vardır. Ama canlıların %99'unun beyni bile yok. Neyi fark edecekler? Bir sümüklü böcek, "eyvah, bir fare geliyor, kaçmazsam beni yiyecek ve öleceğim. Şu yaprağın altına saklanayım bari" demiyor. Bir sümüklüböcek korkmaz, düşünmez, öleceğinin farkında falan değildir. Ama açın bir belgeseli, sümüklüböcek böyle anlatılıyor. Neden? Bilimin temellerini, evrimsel dinamikleri bilmeyen insanlar olan biteni anlamlandırabilsin diye. Sümüklüböcek, içgüdü ile kaçıyor. Ama insanlara içgüdü nedir, saatlerce anlatacağımıza onun yaptıklarını, o bir insanmış biri anlatıyoruz ki izleyen anlasın. İşte sizin sorunuzdaki "hücre yapacağını nereden biliyor?" vurgusu tam olarak buna benziyor. Hücre hiç bir şey bilmiyor ve bilemez zaten. Evrim onu biçimlendirir, o da evrimsel ve fiziksel biçimi ile tamamen bilinçsizce fiziksel eylemlerini yapar. Bir makine gibi.

Siz de bu kavram karmaşasına kapılmış ve evrimsel, bilimsel gerçekleri ters taraftan öğrenme ve anlamlandırma tuzağına düşmüş durumdasınız, milyarlarca insan gibi. Gerçekleri tersten anlatan bilim insanlarının, öğretmenlerin, büyüklerimizin hatasının cezasını çekiyoruz hep birlikte. Bu sitede, yüzlerce bu tip soru var. Cevap verebilmek için, ortadaki kavram karmaşasını açıklamak gerekiyor. Ve bu soruların en sık rastlananı, en okkalısı "Evrenin/hayatın amacı ne?" türevindeki sorular. Bu soru aslında sizin sorunuzla aynı kavram karmaşasına sahip: Ne hücreler ne yapacağını biliyor ve bir amaçları var ne de evren. Evrenin de bir amacı yok çünkü olamaz. Çünkü dediğim gibi evrenin bir beyni, bir bilgi hafızası, bir amacı, bir niyeti yok.

Umarım bir pencere açabilmişimdir... Sağlıcakla.

Sadece canlılık değil, her şey fizik yasalarının sonucu. Yani siz ("Bir gezegen dönmesi gerektiğini nereden biliyor?" sorusuyla sizin sorduğunuz soru aynı olduğu için) kısacası "Fizik yasaları neden oldukları gibidir?" sorusunu soruyorsunuz.

Bir cevabı varsa bile henüz bilmiyoruz. Belki cevaba çok çok uzağız. Belki bu mecburen uydurduğumuz bir sorudur ya da kim bilir belki de olabildiğimiz kadarını olabildiğimiz ve kendi bakış açımızın dışından bakma ihtimalimiz asla olamayacağı için cevabı da asla bulamayacağız.

Ancak bildiklerimiz ve anladıklarımıza bakarsak, dogmalar ve mitler yüzünden bitmek bilmeyen laf kalabalığı olmasa aslında çok net olan bir durum var:

"Akıl, zeka, bilinç" (artık her ne ise) bir özellik ve biz hayvanlara has bir özellik; fizik yaslarının oluşturduğu sayısız formdan sadece bir tanesi. Bilinç, tasarı, plan, farkındalık vs. Sadece bunları bildiğimiz için evrenin de sadece ve sadece bu özelliklere sahip bir mekanizma üzerinden işlemek zorunda olduğunu varsayıyoruz. Su akması gerektiğini nereden biliyor? Bilemez, nasıl bilsin!? Dolayısıyla biz sadece bilmeyi bildiğimiz için "Her şey" bilmeli diyoruz. Halbuki öyle olmadığı gün gibi ortada.

Bunu düşünmeyen kimse yoktur, imkansız. Siz de haklı olarak bu soruyu soruyorsunuz; ama etrafımızda ne olduğunu tam olarak cevaplandıramıyor olmak, evrenin işleyişinde bizim anladığımız anlamda "bilmek" diye bir şeyin olmak zorunda olmadığı gerçeğini değiştirmiyor ve laf kalabalığı yüzünden bu basit gerçeğin sesi sürekli kısılıyor. Kısacası bildiğimiz şeyin "tek bilebildiğimiz" şey olabileceği ihtimalini göz ardı edip, tek bildiğimiz şeyi her şey zannediyoruz. Bilmemenin ne demek olduğunu bilememenin yarattığı bir problem, o kadar.

Şunu gözetmek gerekir ki mekanik tepkiler bilmeyi gerektirmese de evrenin dokusundan kaynaklı düzenlemeyi gerektirir. Örneğin ilk atomun var oluşu atomun kendisine bağlı gelişmez ve olmaz. Çünkü atomun öncesi var. Atomu oluşturan şey atomun kendisi dolayısıyla değildir. Atomu evren oluşturur. Atomdaki mekaniklik atomun bu nedenle kendisinden kaynaklanmaz. Atom ve ortam bu açıdan varoluşun parçaları değildir. Her ikisi tam anlamıyla bir bütündür. Mekaniklik bu bütünlük ile ortaya çıkar. Bu da dmeektir ki fizik yasaları ve fizik yasalarının ortaya çıkardığı mekaniklik bir düzenlemedir. Yani evrenin bütüncül bir içkinliğidir. Bu mekaniklik tam anlamıyla evrenin başlangıc koşullarına bağlıdır ve bu koşullarla ortaya çıkar ve çıkabilir. Aksi halde ne bir atom ne bir hücre var olabilir ve varlığını devam ettirebilirdi. Evren kozmik bir enerji çorbası olarak var olur ve hiç bir şey var olamazdı. O halde bu bakış açısına göre hücredeki mekaniklik hücrenin bir ozelligi değildir. Hücre ve ortam birlikte var olarak bu etkileşimi ortaya çıkarır. Hücrenin özellikleri ortam olmadan hiç bir şey ifade etmez. Hücreyi ayrı bir nesne gibi algılayan ve değerlendiren ve kavramsal olarak onu 'parçalayan' bizleriz. Varlık ve varoluş bir bütündür. Eğer bunu bilirsek etki ve tepkideki bütünlük bize aslında evrendeki mekanikliğin 'bilmek 'kadar hatta belki çok daha özel bir durum olduğunu gösterir. İşte şuursuz hücrelerin hareketlerindeki bizi şaşırtan varoluşun sebebi varlığın bu bütünlüğüdür. Yani bizi şaşırtan ve hücreler bunu nasıl biliyorlar dedirten şey varlıktaki bütünlük ve bütünsel işleyistir. Uzay zaman içindekilerle birlikte bir bütündür. Hiç bir bildiğimiz varlık uzay zaman olmadan suanki halleri ile var olamaz. Ortam dediğim şey elbette uzay zaman veya uzay zamanın koşullarına dünya gibi bir yerin özel koşullarının eklendiği yerlerdir. Kaldı ki ortam bütünlüğü yanında evrenin bir de tüm hareketlerini ortaya çıkaran zaman bütünlüğü vardır ki bu da parçalanmaz bir sürekliliktir. Bütün hareket ve bütün harekete bağlı var oluşlar evrenin bu zaman sürekliliği ile ve zaman bütünlüğü ile ancak var olabilir. Bu tablo bize evren bile canlı olabilir mi sorusunu bile sorduracak kadar derin ve ilginç yerlere varır. Çünkü evren adeta bir organizma gibi büyümektedir. Hücre gibi kozmik bir baloncuk içinde herşey olup bitmektedir. Gördüğümüz herşey bu baloncuk içinde halden hale dönüşerek oluşmaktadır. Ve herşey bir bütünlük içinde var olup, varlığını devam ettiriyor. Dahası eğer zaman sürekliliği ve bütünlüğü Einstein düşündüğü gibi değil ise ve kuantum fiziğinin bize evrenin heran öngörülmez bir süreçte olduğunu gösterdiği gibi sistemlerin hangi yöne evrilecegi belirsiz ise, kuantum sıçramalar ve belirsizlikler herşeyi özünde şekillendiriyorsa evren bu 'çılgın' belirsizlikte içindekilerle heran nasıl bir düzendeki bize mekanikmiş gibi işleyen bir tablo ve öngörü getiren bir yüzü sunuyor asıl şaşırtıcı olan şey budur. Evren en derinde her an ne yöne evrilecegi belirsiz olan bir varoluş çizgisinde ise evrende ortaya çıkan herşeyin mekanik bir sürecin sonucu olup olmadığı bile ciddi bir tartışmanın fitilini rahatlıkla ateşleyebilir.

Kısacası Hücredeki mekaniklik bizlerde 'bilme' yetisini ortaya çıkarıyorsa ve parça bütüne dair özellikler taşımıyorsa o halde bütün parçalara bölünemez demeektir. Çünkü bölündüğünde ve indirgendiğinde bütünün varliğından bahsedemeyiz. Aynı şey evren içinde geçerlidir ve bu da yukarıda anlattığım bütünsel tabloyu ortaya çıkarır ki bu da mekanikliğin sandığımız kadar basit bir durum olmadığını ortaya koyar.