Koronavirüs krizi, daha önceden toplumu kökten değiştiren diğer krizlere benzer, hatta belki onlardan daha köklü bir şekilde hayatımızı yeniden düzenliyor. Bu kriz nedeniyle nasıl seyahat ettiğimiz, alışveriş davranışlarımız, ülkelerde uygulanan güvenlik önlemleri ve gözlem yöntemleri ve hatta kullandığımız dil bile köklü bir şekilde değişti, değişiyor.

Belki de aylarca evde kapalı kalmamıza neden olacak olan bu yeni virüs, daha şimdiden hükümetlerle, dış dünyayla, hatta birbirimizle olan ilişkimizi yeniden düzenliyor. Uzmanların önümüzdeki aylarda veya yıllarda görmeyi bekledikleri bazı değişiklikler size alışılmadık ya da rahatsız edici gelebilir: Ülkelerin sınırları sürekli kapalı mı kalacak? Ülkemizde çok sevilen yakın temas, bir tabuya mı dönüşecek? Restoranlara ne olacak?

Sonu sırf “loji” ile bitiyor diye astroloji, frenoloji ve ufoloji gibi konuları bilimsel sanan nice insan bulunmaktadır, hatta astronomi ile astrolojinin aynı şey olduğunu düşünenler de olmaktadır. Gökbilimci Carl E. Sagan bu durumu şöyle özetlemektedir:

Astroloji’yi bir bilim olarak değerlendirmeyen astrologlar da bulunmaktadır. Ancak astroloji, nasıl yorumlanırsa yorumlansın, astronomi sahasına da giriş yaptığından dolayı, elbette fizikteki kuvvetler konusuna da değinmemiz gerekiyor. Detayları anlamakta zorlanan okurlarımız her bir kuvvetin altında yer alan “Neden bu kuvvet sorumlu olamaz?” paragraflarını okumakla yetinebilirler.

Yapay zeka modelleri, dünyanın en önde gelen matematik yarışmalarından biri olan Uluslararası Matematik Olimpiyatları'nda (İng: "International Mathematical Olympiad", IMO) tarihte ilk kez altın madalya seviyesinde prestijli bir başarıya imza attı. Bu başarı, yapay zeka teknolojisinin en büyük destekçileri için inkar edilemez bir övünç hakkı olsa da şu anda, Google ve OpenAI'nin en gelişmiş yapay zeka programları bile hala son derece zeki bir genci geçebilmiş değil.

Her ne kadar kulağa tuhaf gelse de karmaşık matematik, yapay zekanın hâlâ en büyük engellerinden biri. Bunun neden böyle bir sorun olmaya devam ettiğine dair pek çok analiz mevcut, fakat genel olarak bu durum, yapay zeka teknolojinin çalışma prensiplerinden kaynaklanıyor. ChatGPT ve Google Gemini gibi yapay zekalar, bir komut aldığında kelimeleri ve harfleri "token" denilen küçük parçalara ayırıyor, sonra bunları analiz edip uygun bir cevap tahmin ediyor. Yapay zeka için bir cevap, sadece en olası token dizisi demek. Ancak biz insanlar; kelimeleri, cümleleri ve düşünceleri bir bütün olarak algılıyoruz.

Çoğu insan için Evrim Teorisi'nin tartışmaya yer bırakmaz şekilde ortaya koyduğu türler arası kuzen-ata ilişkisi, anlaması güç kavramlardan birisidir. Halbuki sadece kendi ailelerimize bile bakarak bu evrimsel olguyu algılamamız mümkündür. Bu makalemizde, türler arası akrabalık ilişkilerinden ziyade, tür içerisindeki akrabalık ilişkilerine odaklanacağız. Bu makaleyi, buradaki makalemiz gibi bazı diğerleriyle birleştirerek analiz edecek olursanız, var olmuş, var olan ve var olacak tüm türlerin birbirleriyle nasıl akraba olduğunu anlamanız mümkün olacaktır. Gelin şimdi sizi soy hattınız içerisinde son derece ilginç bir yolculuğa çıkaralım. Bu süreçte, evrimsel biyoloji ile ilgili birçok kavramı analiz etme ve anlama fırsatı bulacağınızı umuyoruz. Hikayeyi birinci tekil şahıs olarak anlatacağız, çünkü bu hikaye Wait But Why isimli bilim sitesinin kurucusu Tim Urban'ın soy ağacı tarihine yaptığı bir yolculuğa dayanıyor. Ondan öğreneceğimiz çok şey var, dolayısıyla hemen başlayalım:

Büyüklerimden yalnız 89 yaşındaki babaannem hayatta: Nana...

Sméagol (Gollum) 587 yaşında, bekar ve yeri yurdu olmayan hobbit türü bir erkektir. “Tek yüzük”ten başka bir şey düşünmeyen ve giderek daha saldırganlaşan, antisosyal davranışlara sahip bir karakter olarak anlatılmıştır.

Büyükannesi nehir halkı topluluğunda bilge bir kadın olan Sméagol, varlıklı ve nüfuz sahibi bir aileden gelir. Sméagol’ün doğumu ve eğitimi hakkında bilgi verilmemiştir. Kindar bir kişiliğe sahip olan Sméagol’ün tek arkadaşı, yüzüğü ondan çaldıktan sonra öldürdüğü Deagol’dür. Bu olay, Sméagol’ün hayatını değiştirir; yüzük onun görünmez olmasını ve konuşulanları gizlice dinlemesini sağlar. Yaptıklarından dehşete düşen ailesi ve halkı, onun bir hırsız ve katil olduğuna inanarak Sméagol’ü kovup dumanlı dağlarda yalnız bir yaşama mahkum eder. Sméagol, elinde bir tek yüzükle yapayalnız uzun yıllar yaşar ve dış dünyadaki her şeyden nefret etmeye başlar; güneşten, aydan, rüzgardan bile nefret eder. Sadece çiğ balık ve canlı hayvanları yiyerek beslenir. Sonunda Sméagol, daha şiddet eğilimli bir kişiliğe bürünerek Gollum’a dönüşür. Gollum 25 yaşındayken* yüzük, Bilbo Baggins tarafından çalınır. Bu olaydan sonra Gollum’un saplantı halinde tek bir düşüncesi vardır: yüzüğü geri almak, gerekirse şiddet kullanarak.

Evrimsel süreçler genomu nasıl etkiler? Popülasyon genomiği alanı, evrim ve genomla ilgili çıkarım yapmak için genomun popülasyon içi ve popülasyonlar arası yapısını inceler.

Popülasyonların birbirinden bağımsız olarak evrimleşmesi genetik ıraksamaya neden olur. Genomun çeşitli bölgelerinin birbirlerinden oldukça farklı düzeylerde genetik ıraksama göstermesi beklenir (Nosil ve ark. tarafından incelenmiştir, 2009). Bazı bölgelerde popülasyonlar arasında neredeyse hiç farklılaşma görülmezken, bazı bölgelerde genetik ıraksama son derece belirgindir (Şekil 1). Genomun bölgeleri boyunca gözlemlenen bu popülasyonlar arası ıraksama çeşitliliğine heterojen genomik ıraksama denir (Nosil ve ark. 2009). Popülasyonların farklılaşması ve tür oluşumu sırasında genomik ıraksamanın son derece heterojen olması beklenir, çünkü bu sırada bazı bölgelerde ıraksak doğal seçilim ile bağlantılı genetik farklılıklar birikirken, diğer bölgelerde gen akışının homojenize edici etkileri ve genetik sürüklenme tarafından rastgele farklılıkların ortaya çıkarılması için yeterli zaman olmaması ıraksamanın önüne geçer. Ekolojik sebeplerden veya genetik çatışmadan kaynaklanan seçilim, genetik sürüklenmenin stokastik etkileri, farklılık gösteren mutasyon sıklıkları, seçilim altındaki özelliklerin genetik temeli ve kromozomlardaki genler arasındaki genetik bağlantı dahil birçok unsur, heterojen genomik ıraksamaya katkıda bulunur. Popülasyonlardaki genomik farklılaşma şekilleri, bu çeşitli tarihi evrimsel ve genetik süreçler sonucunda oluşur ve birleşir. Böylece, biyologlara evrimsel ıraksamayı şekillendiren kuvvetleri yeniden oluşturma imkanı sunar.