İklim Değişikliğinin Kuş Gribi Salgınına Etkileri Nelerdir?

H5N1 adlı yüksek derecede patojenik kuş gribi virüsü, hayvanlar arasında yayılma şekli açısından benzersizdir. Bu virüs Okyanusya hariç tüm kıtalarda tespit edilmiş olup Birleşmiş Milletler tarafından "küresel zoonotik bir hayvan pandemisi" olarak tanımlanmaktadır.^[1]

H5N1'in 350'den fazla kuş türünü ve yaklaşık 60 memeli türünü enfekte edebildiği bilinmektedir. Ördekler, kuğular, kazlar ve martılar gibi göçmen su kuşları; kuş gribi virüslerine özellikle duyarlıdır. H5N1 ile enfekte olan su kuşları genellikle hastalık belirtisi göstermezler. Bu asemptomatik taşıyıcılar, göç yolları boyunca memeliler dahil diğer türleri enfekte edebilirler. Bu durum, hastalığın farklı bölgelere yayılmasına ve virüsün genetik yapısının ve virülansının sürekli olarak değişmesine yol açar.^[2]

Virülans ifadesi, bir patojenin (hastalık yapıcı mikrop) bir konakta hastalık yapma yeteneğine verilen isimdir. Başka bir deyişle virülans, bir patojenin ne kadar ciddi ve şiddetli hastalık oluşturabileceğini tanımlar. Yüksek virülans, daha ağır ve ölümcül hastalıklara neden olabilen patojenleri belirtirken düşük virülans, daha hafif ve genellikle ölümcül olmayan hastalıklara neden olan patojenleri ifade eder.^[3]

İklim Değişikliği, H5N1 Gibi Zoonotik Virüslerin Ortaya Çıkışını ve Yayılmasını Nasıl Etkiler?

İklim değişikliği denince insanların aklına genellikle sadece hava sıcaklıklarındaki değişim gelir ve bu nedenle iklim değişikliğinin diğer etkileri göz ardı edilir. Ancak iklim değişikliğinin tehlikesi bu görünmez etkilerle birlikte daha da belirgin hale gelir. Örneğin iklim değişikliğinin zoonotik virüslerin ortaya çıkışı ve yayılışı üzerindeki etkileri, küresel sağlık için ciddi bir tehdit oluşturmaktadır. Bu etkiler, yalnızca çevresel değil, aynı zamanda biyolojik çeşitlilik ve insan sağlığı açısından da büyük önem taşımaktadır. Peki ya iklim değişikliği, H5N1 gibi zoonotik virüslerin ortaya çıkışını ve yayılmasını nasıl etkiler?

ResearchGate

Aslına bakılırsa iklim değişikliğinin H5N1 gibi zoonotik virüslerin ortaya çıkışını ve yayılmasını etkilediğine dair kanıtlar endişe vericidir. Küresel iklim koşulları değiştikçe, kuşların göç modelleri ve rotaları da değişmektedir.

Göç modeli (İng: "Migration pattern"), belirli bir türün düzenli olarak gerçekleştirdiği göçlerin zamanlamasını ve rotalarını ifade eden terimdir. Göç eden hayvanlar, genellikle mevsimsel değişimlere ve besin kaynaklarının bulunabilirliğine bağlı olarak belirli yolları izlerler. Bu modeller yıllık döngüler halinde tekrar eden ve genellikle aynı başlangıç ve bitiş noktalarına sahip olan hareketlerdir. Göç desenleri, hayvanların hayatta kalması ve üreme başarıları için kritik öneme sahiptir. Fakat ne yazık ki artan sıcaklıklar ve aşırı hava olayları, birçok ılıman bölgede yaşayan kuş popülasyonunun göç yollarında büyük ölçekli değişimlerine neden olmuştur.^[4]

Bu değişiklikler kuşlar tarafından taşınan virüslerin daha önce görülmedik genetik yapılar kazanmasına ve yeni bölgelerde ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır. Yani kısacası iklim değişikliği, kuşların göç yollarını ve yaşam alanlarını değiştirdiği için H5N1 gibi virüslerin yayılma dinamikleri de değişmiştir. Örneğin daha sıcak kışlar, bazı kuş türlerinin daha kuzeye göç etmesine veya hiç göç etmemesine neden olabilir, bu da virüsün yeni konakçılara ve coğrafi bölgelere yayılma riskini artırır.

H5N1 virüsünün yarattığı bu durum, hastalık izleme ve müdahale çabalarının iklim değişikliğine uyum sağlama ve etkilerini hafifletme stratejileriyle entegre edilmesi gerektiğini açıkça gösterir niteliktedir.

İklim değişikliğinin H5N1'in küresel yayılımını ve yeni varyantlarının ortaya çıkışını hızlandırdığına dair artan kanıtlar bulunmaktadır. Daha geniş mevsimsel değişiklikler, yeni H5N1 varyantlarının ortaya çıkmasına zemin hazırlamaktadır. Kuzey Amerika'da küresel ısınmanın neden olduğu daha sıcak kışlar ve erken başlayan ilkbaharlar, neme bağımlı patojenlerin hayatta kalmasını ve daha kolay yayılmasını sağlamaktadır. Aynı zamanda daha serin ve daha nemli koşullar, kuş dışkılarında ve kirlenmiş sularda influenza virüslerinin hayatta kalma süresini uzatabilir.

Kısacası influenza virüslerinin Dünya çapında yayılması, bir yerde yeterince uzun süre hayatta kalabilme yeteneklerine bağlıdır ve iklim değişikliği, bazı durumlarda bu hayatta kalmayı daha olası hale getirmektedir.

Son zamanlarda kümes hayvanlarından ve sığırlardan insanlara bulaşan H5N1 vakaları bu virüslerin yarattığı tehditleri ve iklim değişikliğinin yayılmasını nasıl etkilediğini anlamanın önemini vurgulamaktadır.

H5N1'in Ekolojisi ve Genetiği

H5N1 virüsünün ekolojisi ve genetiği, 1997'de Çin'de ilk kez tespit edildiğinden bu yana önemli ölçüde evrim geçirmiştir.^[5] H5N1 virüsü kutup bölgelerinde tespit edilmiş olup 2022'de Alaska'da bir kutup ayısının H5N1 nedeniyle öldüğü ilk vaka kaydedilmiştir. Antarktika'da deniz fili ve kürklü fok popülasyonlarında virüs maruziyeti nedeniyle önemli ölüm oranları görülmüştür.^[6]

ThoughtCo

Öte yandan göç etmeyen vahşi kuşlar, göç eden akrabalarının taşıdığı H5N1 enfeksiyonlarına karşı oldukça hassastır. Dünya Hayvan Sağlığı Bilgi Sistemi'ne göre Dünya genelinde yaklaşık 75.000 kuş bu virüs nedeniyle hayatını kaybetmiştir. Ancak H5N1 nedeniyle ölen toplam vahşi kuş sayısını kesin olarak belirlemek, veri kalitesi ve erişilebilirlik sorunları nedeniyle zordur.^[7]

2022'de Amerika Birleşik Devletleri'ndeki vahşi kuşların durumu hakkında yayımlanan bir rapor, iklimle ilgili faktörler nedeniyle üç milyardan fazla kuşun hayatını kaybettiğini tahmin etmektedir. Karada ise H5N1 virüsü süt sığırlarında tespit edilmiş ve 2024'te Texas'ta bir tarım işçisi H5N1 ile enfekte olmuştur. Bu vakalar H5N1'in insan dahil memelileri de enfekte edebilecek şekilde uyum sağladığını göstermektedir.

Mart 2024'e gelindiğinde Minnesota'daki bir çiftlikte genç keçilerin olağandışı ölümleri rapor edilmiştir. Aynı çiftlikteki kümes hayvanlarının H5N1 testi pozitif çıkmış ve keçiler ile kümes hayvanlarının benzer alanları ve su kaynaklarını paylaştığı belirlenmiştir. Daha sonra hem kümes hayvanlarındaki hem de keçilerdeki H5N1 suşlarının yüksek derecede ilişkili olduğu tespit edilmiştir.

"Suş" (İngilizce: "strain") terimi, mikroorganizmaların, özellikle virüslerin veya bakterilerin, genetik olarak farklı bir alt türünü veya varyantını ifade eder. Aynı türün suşları, genetik yapılarında belirli farklılıklara sahip olabilir; bu da onların hastalık yapma yeteneklerini, bulaşıcılıklarını ve diğer biyolojik özelliklerini etkileyebilir. Örneğin H5N1 virüsünün farklı suşları, farklı derecelerde hastalık yapma yeteneğine ve yayılma kapasitesine sahip olabilir.

Örnekler bunlarla sınırlı değildir. Yine Mayıs 2024'te ABD Tarım Bakanlığı, Idaho'daki bir çiftlikte alpakalarda H5N1 tespit edildiğini doğrulamıştır.^[8] Daha önceki vakalarda olduğu gibi, bu çiftlikteki kümes hayvanları da H5N1 için pozitiftir ve çiftlik genelinde alışılmadık derecede yüksek miktarda virüs tespit edilmiştir. Bugüne kadar ABD'de 12 eyalet H5N1 salgınları bildirmiş olup 101 süt çiftliği bu salgından etkilenmiştir.

Etkiler ve Önlemler

H5N1 virüsü, halk sağlığı için önemli bir tehdit oluşturmaktadır. Esas korkutucu olan ana unsur ise iklim değişikliğinin başka patojenleri de benzer etkilerle tetikleyebileceği gerçeğidir. H5N1 özelinde ABD'deki son vakalar ve H5N1'in insanlarda yüksek ölüm oranları, dikkatli izleme ihtiyacını bir kez daha gözler önüne sermektedir.

Virüslerle başa çıkmak her zaman zordur. Tarih boyunca da hep zor olmuştur. Ancak iklim değişikliği, su kuşlarının göç desenleri ve çevresel koşulların değişmesi nedeniyle birçok geleneksel anlayışı altüst etmektedir. Sağlık altyapısını güçlendirmek ve toplulukları H5N1 riskleri hakkında bilgilendirmek, kapsamlı bir korunma stratejisinin temel bileşenleridir.

Sürdürülebilir tarım uygulamalarını teşvik etmek, kümes hayvanları ve sığır çiftliklerinde biyogüvenliği artırmak, hayvan yoğunluğunu azaltmak ve ahır havalandırma sistemlerini iyileştirmek hayati öneme sahiptir. Yenilikçi akıllı tarım teknolojileri (İng: "Innovative smart farming technology") kümes hayvanı çiftliklerinde viral enfeksiyonları izlemeye yardımcı olabilir. Vahşi yaşamı koruma çabaları, sağlıklı ekosistemleri sürdürmek ve viral yayılımı en aza indirmek için esastır. Örneğin doğal habitatların restorasyonu, vahşi kuş popülasyonları üzerindeki iklim değişikliği etkilerini azaltabilir ve böylece H5N1'in yayılma riskini düşürebilir.

Gelecekte, küresel liderlerin H5N1'in ve benzeri virüslerin seyrini dikkatle izlemeleri gerekecektir. Uluslararası iş birliği, hastalık yönetimi konusunda iklim uyum stratejilerini uygulamak için hayati önem taşımaktadır. Bu durum hem gezegenimizin hem de sakinlerinin sağlığını H5N1 gibi virüslere karşı korumak için gerekli olacaktır.