Grip Virüslerine Verilen H1N1, H5N1 Gibi Tuhaf İsimler Nereden Geliyor?

Grip soylarının tuhaf isimleri içerisindeki H ve N harfleri, gribe neden olan virüsün yüzey proteinleri olan Hemaglutinin (Hemagglutinin, H) ve Nöraminidaz (Neuraminidase, N) isimli kimyasallardan gelmektedir. Sayılar ise, bu yüzey proteinlerinin farklı tiplerinin keşfedilme sırasını belirtmektedir: Örneğin H5N3 tipi virüsün Hemaglutinin proteini, H9N5'ten önce keşfedilmiştir.

Bu isimlendirmenin kökenleri, Dünya Sağlık Örgütü'nün (WHO) 1980'de işleme soktuğu isimlendirme kurallarına dayanmaktadır. Normalde virüslerin adı H1N1 gibi isimlendirmelerden çok daha uzundur. Kurallara göre ismin başına eğer virüs insanda tespit edilmediyse, tespit edildiği hayvanın adı; keşfedildiği coğrafi bölge; soy hatlarının sayısı; virüsün izole edildiği yıl ve protein antijen tipi eklenmek zorundadır. Dolayısıyla 2009 yılında dünyayı kasıp kavuran meşhur domuz gribi virüsünün adı aslında H1N1 değil, A/Kaliforniya/04/2009(H1N1)'dir. 2021 itibariyle bilinen Hemaglutinin sayısı 18, Nöraminidaz sayısı ise 11'dir. Dolayısıyla H18 ve N11'e kadar gidilmektedir.

Bu sayılar sadece keşif sırasını göstermektedir; virüslerin birbiriyle akrabalık ilişkisini (yakınlık ve uzaklığını) yansıtmamaktadır. Örneğin, İsveç'te 1999 yılında Larus ridibundus cinsi martılarda yeni keşfedilen virüs, genetik olarak H13'e çok daha yakın akraba olsa da, H16 olarak isimlendirilmiştir; çünkü o zamana kadar bilinen Hemaglutinin proteini sayısı 15'tir.

Bu Sayılar Neden Zamanla Artıyor?

Çünkü evrim var. Biz Influenza A virüsü ile mücadele ettikçe, o da sürekli evrim geçiriyor. Daha doğrusu olan şu: Biz bir aşı geliştirip de savunma sağladığımızda, bir suşun (örneğin H1N1'in) tamamını öldüremiyoruz. Neden? Çünkü tür (ve alttür) içerisinde çeşitlilik var. Bu çeşitlilik, işte bu H, N ve benzeri proteinleri kodlayan genlerde oluyor. Mutasyonla bu genler değişince, yüzey proteinleri de değişiyor. Bu nedenle savunma hücrelerimiz onları tanıyamıyor. İşte bunlar, bizim savunma sistemimizden kurtulup bir sene sonra yine hızla yayılıyorlar. Bu defa bilim insanları bu yeni soy hattını (suşu) tanıyor, savunma geliştiriyor; ancak evrimin de eli armut toplamıyor. Virüs evrimleştikçe biz savunma geliştiriyoruz, biz savunma geliştirdikçe virüs evrimleşiyor. Bu nedenle kimi evrimsel biyologlar buna "evrimsel silahlanma yarışı" adını veriyor. Ancak özünde, sayıların giderek artıyor olma nedeni, evrim nedeniyle virüslerin sürekli değişiyor olması...

Son olarak, neden yüzey proteinlerine bakılıyor da, daha güvenilir olan genlere bakılmıyor diye düşünüyor olabilirsiniz. Nedeni, gribin ilk olarak bu şekilde isimlendirilmeye başladığı yıllarda, gen dizileme teknolojilerinin aşırı pahalı olması ve kullanmanın çok güç olmasıdır. Günümüzde, her ne kadar bu yöntemler artık çok daha ucuz, etkili ve hızlı olsa da, geleneksel isimlendirilmenin kullanımı devam etmiştir. Virolog Dr. Semih Tareen, grip virüsüyle ilgili tehlikeyi şöyle anlatıyor:

Grip virüsünün en önemli (ve tehlikeli) özelliği RNA genomu 8 tane segmentten oluşur. Bu yüzden farklı grip virüsleri ile genom değiş dokuşu (İng: "reassortment") yaparak yeni kombinasyonlar oluşturabilir. Birden çok grip virüsü aynı konakta yeni bir tür oluşturabilir. Örneğin domuz gribi (H1N1) ile insan gribi (H3N2) değiş tokuş yaparak, yepyeni bir virüs olan H1N2’yi oluşturabilir. Grip virüsünün bu şekilde değişmesine Antijenik Kayma (İng: "Antigenic Shift") denir. Yavaş yavaş, her sene yeni mutasyonların birikimiyle değişen Antijenik Sürüklenme (İng: "Antigenic Drift") kavramından farklıdır.

Kuş Gribinin Evrimi Hızla Devam Ediyor!

Kuş gribi, 2015'te yükselişe geçen Ebola'dan daha az ilgi çekiyor ve aslen kuşlara bulaşıyor olsa da, yolu insan bir konağa düştüğünde, bulaştığı insanların %60’ını öldürüyor! Yani Ebola’dan daha ölümcül. H5N1 virüsü ilk defa 2005 yılında ortaya çıktı. En son enfeksiyon dalgasının yaşandığı Mısır’da, vakaların hepsinde virüs kuşlardan doğrudan insanlara geçmişti. Yeni çalışmaların bulgularına göre Mısır’daki virüs türü, kendisini kuşlardan insanlara daha kolay geçirebilecek yeni adaptasyonlar evrimleştirdi ve virüs, yakın gelecekte insandan insana geçebilme ihtimalini yükseltti. 

Peki evrim bunun neresinde? Yeni araştırma, kuş gribi virüsünde doğal seçilimin evrimleştirdiği adaptasyonlara odaklanıyor. Görünüşe göre doğal seçilim, Mısırlı virüslerin HA proteinleri üzerinde görev alarak insanlarda daha hızlı kopyalanan genetik farklılıklara sebep oldu. Mısır'da insanlar, hasta kümes hayvanları ile yakın temasta bulunduğu için virüsler sıklıkla insanlara geçme fırsatı buldu. Bu sırada insanlara bulaşıp da aktif hale gelebilecek mutasyonlara sahip virüsler avantajlı konuma geçtiler. Bunların seçilimi ve diğerlerinin elenmesi sonucunda virüs, bulaşıcılığı artacak şekilde evrimleşti.

Peki bu Mısırlı kuş gribi virüslerinin insandan insana geçmesini durduran şey ne? Virüsler bunun gerçekleşmesi için gerekli adaptasyonlardan bazılarına sahip; fakat şimdilik hepsine değil... Görünüşe göre mutasyonların bazıları kuşlardan insanlara geçmek konusunda ayrıcalık sağlarken, aslında virüsü biraz daha dengesiz yaptı ve böylece insandan insana taşınması ihtimalini düşürdü. Ancak bu, gelecekte evrimsel süreç dahilinde tamamen değişebilir. İşte bu nedenle evrimi anlamalı ve öğrendiklerimizi kullanarak hastalıklarla mücadele etmeliyiz.