Orta Çağ'da Herkes Dünya'nın Düz Olduğuna mı İnanıyordu?

İddia

Orta Çağ'da Dünya'nın düz olduğuna inanılırdı. Hatta o yüzden Kristof Kolomb'un yapmaya çalıştığı seyahatin sonucunda Dünya'nın kenarından düşeceğinden korkuluyordu. Avrupalı bilim insanları Kolomb'un gezisinin başarısı sayesinde Dünya'nın düz olmadığını, yuvarlak olduğunu anladılar.

Gerçek mi?

Sahte

Gerçek Ne?

Orta Çağ'da herkesin Dünya'nın düz olduğuna inandığı fikri 19. yüzyılda türemiş bir uydurma bilgidir. Avrupa haricinde, özellikle İslam coğrafyasından edinilen metinlerde Orta Çağ'da Dünya'nın şekline yönelik hakim görüşün "yuvarlak Dünya" olduğu rahatlıkla anlaşılmaktadır. Düz dünya inancı büyük oranda Avrupalılarla sınırlı olan ve oldukça kısa bir süre hakim olan bir fikirdir. Hatta Avrupa'daki filozoflar ve akademisyenler arasında da hiçbir zaman "Düz Dünya" fikri kabul görmemiştir; sadece halk arasında kısmen yaygın olan bir inanış olarak kalmıştır. Ancak sanki Orta Çağ'da sürekli ve tüm Dünya çapında, bilim insanlarını da kapsayacak şekilde inanılan bir fikirmiş gibi lanse edilmektedir.

İddianın Kökeni

1991 yılında yazdığı "Düz Dünya'yı İcat Etmek" başlıklı kitabında Kaliforniya Üniversitesi eski profesörlerinden Jeffrey Burton Russell, Orta Çağ'da herkesin düz Dünya'ya inandığı fikrinin 1800'lü yılların yazarları olan Washington Irving ve Antoinne-Jean Letronne tarafından uydurulduğunu belirtmektedir. 1828 yılında Irving tarafından yazılan "Kristof Kolomb'un Yaşamı ve Gezileri" başlıklı bir kitap bir biyografi dilinde yazıldıysa da, çoğu kurgudan ibarettir. İlk defa bu kitapta Avrupalılar'ın Kolomb'un gezileri sayesinde Dünya'nın yuvarlak olduğunu fark ettikleri anlatılmaktadır. Bu, uydurma bir iddiadır ve hiçbir bilimsel ve tarihi dayanağı yoktur. Benzer şekilde, Letronne tarafından yazılan kitaplarda Hristiyanlar'ın hepsinin Dünya'nın düz olduğuna inandığı yazılır. Bu neredeyse tamamen hatalı olmasına rağmen Letronne, çok miktarda atıf almıştır.

Bilgiler

Dünya'nın yuvarlak olduğuna dair ilk fikirlere Milattan Önce 6. Yüzyıl'da Pisagor'un yazıtlarında rastlıyoruz. İşin ilginç tarafı, arılar bile birbirlerine nektar yerlerini bildirirken Dünya'nın yuvarlaklığını hesaba katmaktadır; bu gerçeğin farkındadır. Dolayısıyla türümüzün Dünya'nın yuvarlaklığını günümüzden 2600 yıl önce keşfetmiş olduğu gerçeği pek de etkileyici sayılmaz. Buna rağmen, Dünya'nın yuvarlak olduğu gerçeğinin sanıldığı kadar yeni olmadığını anlamak önemlidir.

Pisagor'un tespiti pek dikkate alınmadı. Ancak ondan sonra gelen ise Aristo, MÖ 4. yüzyılda Pisagor'un tespitine katılmıştır. Aristo bunu ispatlamak için güneye seyahat ettikçe güney yarımküre takım yıldızlarının gökyüzünde daha yüksekte belirdiği gerçeğine işaret etmiştir. Ayrıca Ay tutulması sırasında Dünya'nın Ay'a vuran gölgelesinin yuvarlaklığından söz eden ilk kişi de Aristo olmuştur.

Büyük matematikçi Öklid de Dünya'nın yuvarlaklığından bahsetmiştir. Ancak belki de en önemlisi, İskenderiye Kütüphanesi'nin baş kütüphanecisi Eratosthenes, Dünya'nın sadece yuvarlak olduğunu kabul etmekle kalmamış, çevresini deneysel ve matematiksel olarak ölçmeyi başarmıştır. Yaz gündömününde tam öğlen vaktinde Mısır'ın Asvan kentindeki bir kuyuya Güneş'in tamamen dik vurması sonucu hiçbir gölgenin oluşmadığını fark etmiştir. Aynı gün, aynı saatte Asvan'dan 5000 stadyum (yaklaşık 800 kilometre) uzaktaki İskenderiye'ye diktiği bir çubuğun gölgesinin oluştuğunu ve bu gölgenin yaklaşık 7 derece açıyla oluştuğunu (yani bir çemberin yaklaşık 1/50'si olduğunu) fark etmiştir. Gölge uzunluğu, direk uzunluğu ve şehirler arasındaki mesafeden yola çıkan Eratosthenes, basit bir Öklid Matematiği kullanarak Dünya'nın çevresini 250.000 stadyum, yani 40.000 kilometre olarak ölçmüştür. Dünya'nın gerçek çevresi 40.075 kilometredir!

Batlamyus (Ptolemy), Kolomb'un denize açılmasından 1300 sene önce, Roma İmparatorluğu'nun en ihtişamlı olduğu dönemlerde yazdığı Coğrafya isimli kitabında, Dünya'nın yuvarlak olduğunun yaygın olarak kabul edilen bir gerçek olduğunu yazmaktadır.

David Lindberg tarafından 1992 yılında yazılan Batılı Bilimin Başlangıcı isimli kitapta, Orta Çağ kozmolojisine etraflıca yer verilmektedir ve Orta Çağ'da Dünya'nın yuvarlak olduğunun halk arasında yaygın bir şekilde bilindiği vurgulanmaktadır. Kitapta, Thomas Aquinas, Roger Bacon, Albert Magnus, Dante gibi Orta Çağ yazarlarının yazılarında Dünya'nın yuvarlaklandığından sıradan bir şekilde bahsedildiği gösterilmektedir.

Hatta döneme ait metinlerde Dünya'nın düz olduğuna dair bilgi bulmak sanılandan güçtür. Örneğin 1200 ila 1500 yılları arasında yazılan üniversite kitaplarında Dünya'nın bir küre şeklinde olduğu açıkça belirtilmektedir.

Kolomb, Dünya'nın Yuvarlaklığını İspatlamaya Çalıştı mı?

Benzer şekilde, Kristof Kolomb'un Dünya'nın yuvarlak olduğunu ispatladığı bilgisi de hatalıdır. Kolomb, ne yolculuğu öncesinde ne de sırasında Dünya'nın yuvarlak olduğunu ispatlamak gibi bir amaca sahipti. Hatta bu yönde veya aksi yönde herhangi bir argüman geliştirmemişti bile! Kolomb'un amacı, İspanya ile Çin arasındaki mesafenin sanıldığı kadar büyük olmadığını ispatlamaktı. Asıl amacı, Çin'e ulaşmak için batı yönünde yelken açmanın, kıyıyı takip etmeye nazaran çok daha kısa süreceğini ve çok daha güvenli olacağını göstermekti. Yolculuğu gerçekten de dönemin alim ve bilim insanlarınca maddi olarak desteklenmişti; ancak hiçbiri Dünya'nın yuvarlaklığını ispatlama peşinde değildi. Zaten aksini düşünen pek kimse yoktu. Onların endişesi, Dünya'nın büyüklüğünün Kristof Kolomb'un sandığından çok ama çok daha büyük olabileceğiydi. Dolayısıyla Çin'e olan mesafenin sanılandan çok daha büyük olduğuydu. Dolayısıyla endişe ettikleri şey, Kolomb'un yolculuğunun ayrılan maddi kaynaklara göre çok daha uzun sürebilecek olmasıydı. Nihayetinde gemilerinin batmasından ve ölmelerinden (dolayısıyla onlara ayrılan kaynakların boşa gitmesinden) korkuyorlardı.

Buna bağlı olarak Kristof Kolomb'un gemisinde çalışan denizcilerin "Dünya'nın sınırından düşmekten korkarak onu geri çevirmeye ikna etmeye çalıştıkları" da anlatılagelir. Kolomb'un günlüklerini okuyacak olursanız, en azından 1 kez gemicilerin Kolomb'dan şikayet ettiklerini görebilirsiniz. Ancak korkuları Dünya'nın ucundan düşmek değil, yolculuğun Kolomb'un söylediğinden çok daha uzun süreceğini ve rüzgarın durmaksızın doğudan esmesinin İspanya'ya geri dönmeyi imkansızlaştıracağını zorlaştırdığını düşünmeye başlamış olmalarıydı. 1995 yılında Stanford Üniversitesi matematik ayrıcalıklı profesörü Robert Osserman, yazdığı"Evrenin Şiiri: Kozmos'un Matematiksel Bir İncelemesi" başlıklı kitabında, Kolomb'un "Dünya'nın kenarından düşmek" gibi bir endişesi asla olmadığını açıkça belirtmektedir.

Orta Çağ'ın başlangıcında özellikle Avrupa'daki birçok insanın düz bir Dünya üzerinde yaşadığımıza inandığı doğrudur. Ancak bu, Avrupa'nın sorunuydu. Bu dönemde İslam alimleri, Yunanlılardan aldıkları bilgileri koruyup geliştirmeleri sayesinde Dünya'nın yuvarlaklığına dair çok kapsamlı bilgilere sahipti ve Dünya'nın düzlüğünden söz etmiyorlardı bile. Zaten Avrupa da, Orta Çağ'ın ortalarında İslam bilimine yetişti ve geçmeyi başardı. Böylece Avrupa'da da Dünya'nın düzlüğüne inanan pek kimse kalmadı.

Avrupa'nın Orta Çağ'dan kalma metinlerinde bile düz Dünya görüşüne neredeyse hiç rastlanmamaktadır. Dolayısıyla bu düz Dünya fikri, Orta Çağ Avrupası'nda bile akademide kabul gören bir görüş olmamıştır.