Ay Tutulması Nedir? Kanlı Tutulma, Süper Mavi Ay Tutulması Gibi Çeşitleri Ne Anlama Gelir?

Aralıklarla ay tutulması ve hatta kanlı ay tutulması veya kanlı mavi süper ay tutulması gibi astronomik olayların haberleri gündeme geliyor. Peki nedir bunlar? Gelin bir bakış atalım:

Ay tutulması, Dünya'nın Ay ile Güneş arasına girmesi sonucu yaşanan astronomik olayın ismidir. Dünya, Güneş'ten Ay'a doğru giden ışınların önünü kapattığı için, Ay üzerine Dünya'nın gölgesi düşer. Bu olaya "tutulma" adı verilir.

Aslında Ay tutulması ya da genel olarak "tutulma" kavramı çok da ilginç bir atmosferik olay sayılmaz. Çünkü "tutulma" dediğimiz şey, bir gök cisminin, Güneş ile bir diğer gök cismi arasına girmesinden ibarettir. Bu, uzayın büyüklüğünü düşünecek olursanız (hatta Güneş Sistemi'nin bile büyüklüğünü düşünecek olursanız), bu tip tutulmalar neredeyse her gün bir yerlerde yaşanmaktadır. Satürn, bir başka gezegen ile Güneş arasına girer; Jüpiter'in ayları Jüpiter ile Güneş arasına girer (dolayısıyla Jüpiter üzerinde tutulma yaşanır). Yani bu, sürekli olan bir olaydır. Çünkü gezegenlerin kendileri ve uyduları, kendi yörüngeleri etrafında döndükçe, kaçınılmaz olarak Güneş ile bir diğer gök cismi arasına girerler ve "tutulma"ya neden olurlar.

Ama tutulmayı ilginç kılan şey, onu görüp, algılayabilecek bir hayvan türünün gezegen üzerinde yaşıyor olmasıdır. İşte o, biziz. Dolayısıyla eğer ki biz Dünya üzerinde var olmasaydık veya Dünya üzerinde zeki canlı yaşamı evrimleşmemiş olsaydı, burada olacak olan tutulmaların Jüpiter'de, Satürn'de veya başka gezegenlerde hemen hemen her gün olan veya yıl içinde birden fazla defa olan tutulmalardan hiçbir farkı olmayacaktı. Çünkü bunun hakkında konuşacak, bunun hakkında fikir beyan edecek kimse olmayacaktı. Yani tutulmaların astronomik olarak o kadar da ilginç olmamasının nedeni budur.

Tabii biz insanlar için oldukça şaşırtıcı ve oldukça ilgi çekici bir doğa olayıdır. Ancak astronomik bir boyutta düşündüğümüzde tutulmalar, pek de anlamı olmayan, sadece basit bir ışık oyunundan ibarettir.

Ay Tutulması Ne Kadar Nadir Bir Olay?

Ay tutulması aslında sanıldığı kadar nadir olan bir olay değildir. Güneş tutulmasına göre biraz daha nadir bir olay olsa da, her yıl Dünya'da 2 veya 3 adet Ay tutulması yaşanmaktadır. Bu ay tutulmaları, Dünya'nın en az yarısı tarafından görülebilmektedir.

Örneğin Ay tutulmalarının sıklığıyla ilgili şunu söyleyebiliriz: 21. yüzyıl içerisinde toplamda 230 civarında Ay tutulması beklenmektedir! Bunların 83 civarı, tam Ay tutulması şeklinde yaşanacaktır. Dolayısıyla 100 yıllık bir periyotta epey bir Ay tutulması görmemiz mümkündür. Dolayısıyla, Ay tutulmasının nadirliğiyle ilgili haberler gerçeği her zaman yansıtmamaktadır. Nadir olan şey, Ay tutulmasının kendisi değildir.

Ay tutulmalarıyla ilgili haberlerde gördüğünüz "nadirlik" iddiaları, genellikle bir Ay tutulmasının özel bir diğer durum ile bir arada yaşanmasıdır. Buna, Ay tutulmasının "varyasyonları" demek mümkündür. Bunlara bir bakış atacak olursak:

Ay Tutulması Varyasyonları

Uzun Ay Tutulması

27 Temmuz 2018'de yaşanan Ay tutulması, ne kadar nadir olduğu ile gündemde kendine yer etmiş Ay tutulmalarına güzel bir örnektir. O tarihte yaşanan tutulma sırasında Ay, Dünya'nın gölgesinde yaklaşık olarak 4 saat kadar kalmıştır ve bunun 1 saat 43 dakikası "tam ay tutulması" şeklinde yaşanmıştır.

Bu, o kadar uzun bir süredir ki: Tam Ay tutulmasının maksimum teorik limiti 1 saat 47 dakikadır! Yani o Ay tutulması, teorik maksimum limite neredeyse ulaşmıştır! Bu uzunluğun nedeni, tutulmanın yerötesi, yani Ay'ın Dünya'dan en uzak olduğu konumda yaşanmış olmasıdır.

Lise fizik derslerinden Kepler Yasası'nı hatırlıyor olabilirsiniz: Kepler'in teorisine göre; bir gök cisminin, etrafında döndüğü cisme en uzak olduğu noktada en yavaş hızda geçmesi beklenmektedir. Dolayısıyla Ay, yerötesinde olduğu için, yani Dünya'dan en uzak olan noktada olduğu için, bu dönüşün en yavaş olduğu kısımda Ay tutulması yaşanmıştır. İşte Ay tutulmasının teorik maksimum limitine bu kadar yakın bir tutulma yaşanmasının nedeni de budur.

Evrim Ağacı'ndan Mesaj

Neden Desteğe İhtiyacımız Var?

Aslında maddi destek istememizin nedeni çok basit: Çünkü Evrim Ağacı, bizim tek mesleğimiz, tek gelir kaynağımız. Birçoklarının aksine bizler, sosyal medyada gördüğünüz makale ve videolarımızı hobi olarak, mesleğimizden arta kalan zamanlarda yapmıyoruz. Dolayısıyla bu işi sürdürebilmek için gelir elde etmemiz gerekiyor.

Bunda elbette ki hiçbir sakınca yok; kimin, ne şartlar altında yayın yapmayı seçtiği büyük oranda bir tercih meselesi. Ne var ki biz, eğer ana mesleklerimizi icra edecek olursak (yani kendi mesleğimiz doğrultusunda bir iş sahibi olursak) Evrim Ağacı'na zaman ayıramayacağımızı, ayakta tutamayacağımızı biliyoruz. Çünkü az sonra detaylarını vereceğimiz üzere, Evrim Ağacı sosyal medyada denk geldiğiniz makale ve videolardan çok daha büyük, kapsamlı ve aşırı zaman alan bir bilim platformu projesi. Bu nedenle bizler, meslek olarak Evrim Ağacı'nı seçtik.

Eğer hem Evrim Ağacı'ndan hayatımızı idame ettirecek, mesleklerimizi bırakmayı en azından kısmen meşrulaştıracak ve mantıklı kılacak kadar bir gelir kaynağı elde edemezsek, mecburen Evrim Ağacı'nı bırakıp, kendi mesleklerimize döneceğiz. Ama bunu istemiyoruz ve bu nedenle didiniyoruz.

Destek Ol

"Kanlı" veya "Kızıl" Ay Tutulması

Dünya, 28 Eylül 2015'te Türkiye saati ile sabaha karşı 3 civarında başlayacak olan ve Kanlı Ay Tutulması adı verilen ender gökyüzü olayına kilitlendi. Bu tarihi olay, son 500 yıl içinde sadece 3 kez gerçekleşti.

Söz konusu tutulmanın diğerlerinden bir farkı yok: Yine Dünya, Ay ile Güneş arasına girdiği için tutulma yaşanıyor. Fark ise, Dünya'nın atmosferinin bu tutulmadaki rolünden kaynaklanıyor.

Eğer Dünya ölü bir gezegen olsaydı ve atmosferi olmasaydı Ay, tutulma sırasında tamamen karanlığa gömülürdü. Ama Dünya'nın atmosferi, Güneş'ten gelen ışınları kırabildiği için, Ay'ın üzerine sadece Dünya'nın gölgesi değil, aynı zamanda bizim atmosferimizden yansıyan ışınlar da düşmektedir. İşte tutulma sırasında Ay'a kızıllığını veren şey budur: Güneş'ten gelen ışınlar, Dünya'nın atmosferine ulaştığı zaman mavi ve mor dalga boyları daha çok saçılmaktadır; ancak kırmızı dalga boyu daha az saçıldığı için sadece hafif miktarda kırılıp, atmosferimizin içinden geçip, Ay'ın üzerine düşmektedir. İşte Ay'ı kırmızı olarak görme nedenimiz budur. Yoksa Ay'ın kendisinden kaynaklı bir durum değildir.

Tetrat Tutulma Dizisi Nedir?

Ay tutulmaları, kimi zaman dörtlü (tetrat) bir tutulma dizisi olarak yaşanabilmektedir. Yani çok yakın aralıklarla 4 ayrı ay tutulması yaşanabilir. Örneğin Türkiye'den de gözlenmiş olan 28 Eylül 2015'te yaşanan ay tutulması, tetratın sonuncusuydu. 4 farklı tutulma, 6 aylık aralıklarla gerçekleşmişti. Son tutulmadan öncekiler sırasıyla 15 Nisan 2014, 8 Ekim 2014, 4 Nisan 2015'te yaşanmıştı.

Normalde farklı ay tutulması türleri (penumbral, kısmi, umbral) rastgele sırayla meydana gelir. Çok nadiren aynı tür tutulma üst üste birkaç defa gerçekleşir. NASA bunu "poker oyunu sırasında şanslı bir el çekmeye" benzetiyor. 

21. yüzyıl içerisinde bu tetratlardan epey bir bekliyoruz; ancak 20. yüzyılın devrilmesinden önce yaklaşık 300 yıl boyunca 1 defa bile böyle bir tetrat gözlenmedi. Yani böyle güzel bir olay Newton veya Mozart gibi dahiler tarafından asla gözlenmedi.

''Kanlı Mavi Süper Ay''

31 Ocak 2018'de yaşanan ''Kanlı Mavi Süper Ay'', 1866'dan beri ilk kez gözlenmiş olan bir Ay olayı idi. Ülkemizde bu olay, saat 18:21 dolaylarında, Ay doğumu sırasında en iyi gözlendi.

Aslında bu olay, yaygın olarak gerçekleşen 3 farklı Ay olayının bir arada gerçekleşmesinden kaynaklanıyor:

İlk olarak bu Ay, bir ay içindeki ikinci dolunaya karşılık geliyor. İngilizcede buna "mavi ay" deniyor. Bu, ayın renginden kaynaklı bir durum değil; sadece bir deyimden ibaret. Ay, 28 günlük bir döngü içinde olduğu için, iki dolunayın bir takvim ayı içine sığması nadiren gerçekleşen bir olay. İngilizcede buna, "çok nadir olay" anlamında "mavi ayda 1 kere" deniyor. Yoksa Ay, o gün farklı bir renkte gözükmeyedi.

İkincisi, o gün Ay, "Süper Ay" denen bir durumdaydı. Gökyüzünde, normalde olduğundan daha büyük (yaklaşık %17 daha büyük) gözüktü. Bunun sebebi, Ay'ın Dünya etrafında dairesel değil, eliptik olan yörüngesidir. Ay, kimi zaman Dünya'ya çok yakın, kimi zamansa çok uzak oluyor. Bu uzaklıklar arasında binlerce kilometre fark oluyor. İşte 31 Ocak 2018'de Ay, aynı zamanda gezegenimize en yakın pozisyonunda bulunacak. Bu nedenle, "Süper Ay yaşanacak." diyoruz.

Üçüncüsü ve en ilginç olanı ise, bunlar yetmezmiş gibi bir de Ay Tutulması yaşanacak. Bu da, "kanlı" unvanını veren olay. Elbette olayın gerçek "kan" ile hiçbir ilgisi yok. Yukarıda da izah ettiğimiz gibi, Dünya Güneş ile Ay arasına giriyor. Bu sırada Ay, Dünya'nın arkasına düşen gölgeye girdiği için "tutuluyor". Güneş'ten gelen ve Dünya atmosferinde kırılan kırmızı dalgaboyundaki ışık, Ay'ın yüzeyine vuracağı için kızıl bir renk alıyor. Bu, kan rengine benzediği için buna "Kanlı Ay" deniyor.

İşte bu 3 olay, bir arada yaşandığı için, bu olaya "Kanlı Mavi Süper Ay Tutulması" deniyor. 2018'deki tutulma en iyi Alaska, Kuzeybatı Kanada, Doğu Rusya, Doğu Çin ve Avusturalya'dan görüldü. Avrupa'nın neredeyse hiçbir kısmında görülmedi. Türkiye'de ise sadece Ay doğumu sırasında, geçici olarak görüldü. 

"İmkansız" Tutulma!

8 Ekim 2014 sabahı, Dünya tarihinde oldukça nadir gerçekleşen bir olay yaşandı: Dünya'nın bazı yerlerinde hem Güneş, hem Ay aynı anda görüldü, ancak aynı zamanda "kanlı" Ay tutulması yaşandı! Bu normalde teknik olarak imkansız bir olay, çünkü Güneş'i görebiliyorsak, Ay tutulması görebilmeyi bekleyemeyiz.

Ancak aslında Güneş'i görebilmemizin sebebi, Güneş'in fiziksel olarak görüş alanımızda olması değil, yeni doğan Güneş'in henüz doğmamış olsa bile atmosferde ışınlarının kırılması sebebiyle sanki doğmuş gibi gözükmesine neden olan bir ışık oyunu. Bu tıpkı su dolu bir bardağın arkasındaki yazının gerçekte olduğundan farklı gözükmesine benziyor. Dünya, henüz Güneş'in Ay'ı aydınlatabileceği kadar aradan çekilmemiş oluyor, ancak ışığın atmosferin üst tabakalarında yoğunluk farkından ötürü kırınımı, sanki Güneş doğmuş gibi bir izlenim uyandırıyor. Bu da, hem Güneş'in, hem de tutulan bir Ay'ın aynı anda görünebilmesini sağlıyor.

Bu muhteşem doğa olayını görebilen az sayıda insan vardı maalesef; ancak tutulma genel olarak oldukça fazla kişi tarafından gözlendi.