Yaşam, Bir Makinede Vücut Bulabilir mi? Süper Zeki Yapay Zekâlar "Canlı" Olacak mı?

Yaşamın bir makinede varlık kazanıp kazanamayacağı sorusu çok tartışılan bir konu. Bundan 33 yıl önce, teorik biyolog Robert Rosen da tam olarak bu soruya cevap aradı. Rosen, canlı sistemlerin "kendini yaratma" ve "kendini sürdürme" yetenekleri nedeniyle benzersiz olduklarını savunmuş ve bu kavramı "etkin nedenselliğe kapalı" olarak tanımlamıştır. Rosen, matematiksel olarak bu etkin nedenselliğe kapalılığın yaşamın temel özelliklerinin bilgisayarlar tarafından karşılanamayacağı anlamına geldiğini ileri sürmüştür. Bu kabul, yaşamın programlanabilir olduğu fikrine meydan okumaktadır.

Son zamanlarda, bir bilgisayarda bilinç oluşturma konusunda çok fazla tartışma dönmektedir. Simülasyon hipotezinden tutun, yaklaşan bir yapay zekâ kıyameti endişesine kadar, insan yaşamının temel işlevlerinden biri olan "deneyim" kavramının bir bilgisayarda somutlaşması üzerine düşünülmektedir. Bu düşünce deneyi, birkaç önemli soruyu da beraberinde getirmektedir. Örneğin bilinçli olsun ya da olmasın yaşam, bir makinede vücut bulabilir mi? Başka bir deyişle yaşam, programlanabilir mi? Sahi, yaşam dediğimiz şeyi bir bilgisayar tarafından gerçekleştirilen bir dizi matematiksel işleme indirgemek mümkün mü?

Rosen ve Yaşayan Sistemlerde Kapalı Etkin Nedensellik Argümanı

Robert Rosen, teorik biyolojide uzmanlaşmış bir bilim insanıydı. 1959 yılında Amerika'da, Chicago Üniversitesi'nde eğitim aldıktan sonra çeşitli kurumlarda görev yaptı. Parlak zekâsı ve bilimsel yaratıcılığıyla geniş çapta hayranlık uyandırmayı başaran Rosen, günümüzde "karmaşık uyarlanabilir sistemler yaklaşımı" olarak adlandırılabilecek bir yöntemi, "yaşayan sistemlere" yani canlı organizasyonlara uygulamada öncülük etmiştir.

Rosen, yaşayan sistemlerin fiziksel olduğunu kabul ediyordu ancak ona göre tek başına fizik biliminin kendisi bu sistemleri cansızlardan ayıran şeyi açıklayamazdı. Bununla beraber Rosen, bu farkın fizik yasalarının dışında var olan özel bir yaşam özünden kaynaklandığını da düşünmüyordu. Bunun yerine bir organizmanın yapısının kayaların, kuyruklu yıldızların ya da kara deliklerin gerektirmediği bir tanımı gerektirdiğini savundu. Canlı organizasyonların tam bir açıklamasının eksikliği nedeniyle Rosen, şöyle söylemişti:^[1]

Başka alanlarda son derece açıklayıcı olan fiziksel bilimin muhteşem yapısı, bugün temel bir soru karşısında tamamen sessiz kalmaktadır: 'Yaşam nedir?'

Rosen için bu sorunun cevabı, "neden" kavramının tanımına bakmayı gerektiriyordu. Rosen, Aristoteles'in ünlü "materyal neden" ve "etkin neden" ayrımını yaratıcı bir şekilde yeniden değerlendirerek işe başladı.^[2]

Materyal neden, bir nesneyi oluşturan fiziksel maddelere veya bileşenlere işaret eder. Etkin neden ise, bir şeyi var eden ve sürdüren faktörlere, yani yaşayan bir organizmayı oluşturan ve sürdüren süreçler ve etkileşimlere atıfta bulunur. Rosen'a göre bu nedenler arasındaki farkı, bir ağacı ve "neden?" sorusunu düşünerek netleştirmek mümkündü. Ağacın materyal nedeni, yani ağacın neyden olduğu sorusunun materyal cevabı, ağacı oluşturan karbon, oksijen ve diğer maddelerdir. Etkin neden ise farklı bir "neden?" sorusuna cevap verir. Rosen, bu tür bir nedeni yaşayan bir sistem olan ağacı oluşturan ve sürdüren süreçlerdeki kısıtlamalar veya yönlendirici ilişkiler bağlamında görmekteydi.

Fizik açısından bakıldığında, ağacın atomlarının hareketini yöneten doğal yasalardan başka bir şey değildir. Rosen, bunun materyal nedeni anlamak için yeterli olduğunu, ancak etkin nedeni anlamak için yeterli olmadığını savundu. Bunun nedeni, yaşayan sistemlerin kendine özgü olan yönüdür, yani etkin nedenselliğe kapalı olmalarıdır. Matematikte bir sistem, sistemdeki işlemler daha fazla sistem üyesine yol açıyorsa kapalı olarak kabul edilir. Örneğin, iki reel sayı, 5 ve 2 toplanıldığında başka bir reel sayı olan 7 elde edilir.

Rosen, yaşayan sistemlerin matematiğini inşa etmeye çalışırken, yaşayan sistemlerin kendi etkin nedenlerini oluşturduklarını söylüyordu. İşte bu nedenle, canlı organizasyonların kendi kendilerini yaratan ve sürdüren sistemler olduğunu savunuyordu ve ona göre yaşamı farklı kılan şey de tam olarak buydu.

Kendi kendini yaratma ve kendi kendini sürdürme kavramlarını anlamak için tek hücreli bir canlının zarını düşünün. Hücre zarının yalnızca belirli moleküllerin hücreye girmesine izin vermesi, organizmanın metabolizmasını sağlayarak hayatta kalmasını mümkün kılar. Öte yandan hücre yalnızca hayatta kalarak zarı oluşturan ve sürdüren süreçleri yaratabilir. Hücre, süreçleri ve ürünleri (hücre zarı) yaratır ve bu süreçler ve ürünler de yeni süreçleri ve ürünleri yaratır ve bu böyle devam eder. Bu durum, "tuhaf döngü" olarak da adlandırılan bir işleyişte gerçekleşir.

Bu etkin nedenselliğe kapalılık, Rosen'ın yaşam hakkındaki fikirlerinin merkezini oluşturmaktaydı. Ona göre yaşamı diğer fiziksel sistemlerden ayıran buydu. En önemlisi de yaşamı makinelerden farklı kılan ve bir gün bilinçli bir makine ile bilinçli yaşamı ayıracak olan şey de buydu. Makinelerin etkin nedenleri her zaman bir başkası tarafından, yani insanlarca yaratılır. Kendi kendini tamir eden bir makine bile tasarlamış olsanız, bunu planlayan yine insanlar olurdu, makinenin kendisi olmazdı.

Rosen, 1991'de yayımlanan ünlü kitabı Life Itself'de (Tr: "Yaşamın Kendisi"), kategori teorisine dayalı matematiksel bir argüman sunarak etkin nedenselliğe kapalı sistemlerin temel özelliklerinin bir bilgisayar tarafından asla temsil edilemeyeceğini ortaya attı.^[3]

Bir bilgisayarın en genel versiyonu, Alan Turing'in ünlü evrensel makinesidir.^[4] Bu makine, her bir karede bir talimat içeren karelerden oluşan uzun bir banttan ve bant boyunca ilerleyerek talimatları okuyan ve yanıt olarak bir işlem gerçekleştiren (ilerlemek, geri gitmek, kareyi yeniden yazmak ya da yazmamak) harici bir başlıktan oluşur. Hiçbir Turing makinesi kendi okuma-yazma başlığını oluşturamayacağı için, bu anlamda açıkça etkin nedenselliğe kapalı değildir. Ancak Rosen daha da ileri giderek, etkin nedenselliğe kapalı bir sistemin bir bilgisayar tarafından asla erişilemeyeceğini savundu. Yani Rosen, yaşamın hesaplanabilir olmadığını söylüyordu.

Sonuç

Bu oldukça ilginç bir iddia, peki ya doğru mu? Rosen argümanını yayımladığından bu yana, bu iddiayı doğrulamaya veya çürütmeye çalışan birçok makale yazılmıştır. Günümüzde bu sorunun cevabı halen net değildir. Bu açıdan Rosen'ın argümanının kesin olarak çürütülememiş olması, başlı başına bir anlam ifade etmektedir. Argümanın nihai sonunun nasıl olacağı şimdilik belirsiz gözükmektedir. Ancak argümanın kaderinden bile daha önemli olan, yaşamın etkin nedenselliğe kapalı oluşu fikridir.

Yaşamının özünde bulunan garip döngüsellik gibi kavramlar, yaşayan sistemlerin kendini oluşturma ve kendini sürdürme özelliklerini gözler önüne sermektedir. Bu özellikler, bilimin kaçınılmaz olarak ele alması gereken belirgin bir zorluk sunmaktadır.